ثروتی به نام سیل!

به گزارش سلام نو، کارشناسان؛ مدیریت علمی سیلاب را فرصتی برای سیراب کردن سفره های زیرزمینی و تدارک آب برای مصارف کشاورزی می دانند.

بررسی‌ ها نشان داده، خسارت های سیل در پنج دهه گذشته نیمی از خسارت های ناشی از بلایای طبیعی در دنیا را به خود اختصاص داده است، آمار سیلاب‌ های 70 سال گذشته نشان می ‌دهد که ایران، هفتمین کشور سیل‌خیز دنیاست.

آمارهای جهانی حاکی از آن است ایران به دلیل شرایط اقلیمی، توپوگرافی و ژئومورفولوژی جزو 10 کشور اول دنیا به لحاظ تنوع و حجم وسیع خسارت های ناشی از حوادث طبیعی است به طوری که بررسی ها نشان داده بیش از 80 درصد وسعت شهرهای کشور در معرض وقوع سیل قرار دارد که 32درصد آن مربوط به سیل بوده است.

به گفته مسوولان، 25 درصد از هزار و 400 شهر کوچک و بزرگ ایران در معرض خطر سیل قرار دارند و با وقوع 200 سیل در سال های گذشته، خسارتی بیش از 700 میلیارد تومان به کشور وارد شده است.

خسارت بیش از 258 میلیارد ریال ناشی از سیل فروردین ماه 94 در شهرستان چالوس، خسارتی بیش از 19میلیارد ریال ناشی از بارندگی و رگبارها در آبان ماه 94 در جاده های اصفهان، خسارت 150 میلیارد ریالی بارش های شدید در زمستان 95 در شرق هرمزگان، خسارت 170 میلیاردی بارش های شدید و سیلابی سمنان در بهار 95، خسارت بیش از یک هزار و 400 میلیارد ریال سیل در مرداد 96 در گلستان، خسارت بیش از 10 میلیار ریالی بارش شدید باران و جاری شدن سیل در تکاب در اوایل تابستان 96، خسارت 15 میلیارد ریال سیل اردیبهشت ماه 97 در میامی سمنان، خسارت 85 میلیاردی به تأسیسات آبرسانی کاشان بر اثر سیل در بارندگی های ابتدای سال 97، خسارت پنج هزار میلیون ریالی به اراضی اسدآباد همدان در اثر سیلاب و بارش شدید باران در اواسط اردیبهشت 97،خسارت 40 میلیارد ریالی به مناطق عشایری دلفان خرم آباد در اثر بارش های شدید در اردیبهشت 97، خسارت 500 میلیارد ریالی در کوهرنگ شهرکرد تحت اثر بارش های شدید در اردیبهشت 97 نمونه ای از خسارات سیل در سال های اخیر است .

در استان اصفهان نیز، در طول سال های 1330 تا 1383، 213 مورد سیل با شدت های متفاوت در نواحی مختلف این استان رخ داده است، جمع آوری آمار سیل های استان اصفهان در یک دوره 40 ساله و خسارات های ناشی از این سیلاب ها نشان می دهد به طور کلی علت بسیاری از سیلاب ها در نواحی مرکزی ایران از جمله استان اصفهان، بارندگی با شدت زیاد است.

علت این بارندگی ها نیز در ارتباط با پدیده النینو و لانینا و همچنین عبور سیستم های کم فشاری است که پس از کسب مقدار متنابهی بخار از روی دریای مدیترانه، قسمت های غرب این استان را که مشرف به ارتفاعات زاگرس می باشد را تحت تاثیر قرار می دهد.

با توجه به خسارتی که سیل در بخش های مختلف می تواند اعمال کند و با توجه به آمارهای مختلف در این زمینه، اهمیت و لزوم مدیریت و مهار سیلاب مشخص می گردد.

موقعیت جغرافیایی شهرهای ایران بیانگر این امر است که با توجه به قرارگیری شهرها در مسیر حوضه های آبریز مختلف ضرورت پیش بینی های لازم برای سیلابها احساس می شود بنابراین به عقده بسیاری از کارشناسان، شهرسازان و برنامه ریزان شهری، زمین شناسان و جغرافیدانان باید به بررسی دقیق علل و عوامل ایجاد این بلایای طبیعی در مناطق شهری بپردازند و راهکارهای لازم را برای کاهش اثرات آن پیش بینی کنند.

بسیاری از صاحبنظران معتقدند مفهوم و جنس سیل به طور کامل متفاوت از سایر حوادث طبیعی است و اگر مدیریت علمی و صحیح انجام شود نه تنها یک تهدید نیست بلکه فرصتی برای سیراب‌کردن سفره‌ های زیرزمینی، مدیریت مخازن سد‌ها و تدارک آب آشامیدنی و کشاورزی محسوب می شود.

به گفته کارشناسان، در زمان حاضر با وجود سدهای موجود و مهار سیلاب ها در مخزن این سدها، دست کم 17 استان کشور با مشکل بی آبی و کمبود آب روبروست که اگر برای تامین آب مورد نیاز آنها تصمیم به شیرین سازی آب های خلیج فارس و دریای عمان گرفته شود، بهای تمام شده برای هر مترمکعب بسیار گران خواهد بود.

بر این اساس پرسش کارشناسان این است که مشخص نیست چه منطقی وجود دارد که از یک سو آب شیرین جاری در رودخانه ها را مهار نکنند و از سوی دیگر اجازه دهند که این آب وارد خلیج فارس شده و به آب شور تبدیل شود و سپس با هزینه بسیار گزاف آب شور به آب شیرین تبدیل و با انتقال به ترازهای یک هزار تا دو هزار متری پمپاژ شود؟

امروزه به دلیل محدودیت‌ های موجود منابع آبی داخلی، به اذعان کارشناسان، کشور مجبور است برای تامین آب مورد نیاز مناطق خشک ایران مانند استان های کرمان، یزد، اصفهان، سمنان، ‌سیستان و بلوچستان، خراسان‌ها از خلیج فارس، دریای عمان و دریای مازندران هزینه های سرسام‌آوری بکند.

این در حالی است که ارزش اقتصادی آبهای ذخیره شده از بارندگی ‌ها در مخازن سدها در مقیاس ملی به چندین هزار میلیارد تومان می رسد.

از سوی دیگر، ارزش برق قابل تولید از آب‌های ذخیره شده هم قابل ملاحظه است به طوری که به گفته تحلیلگران علاوه بر ارزش اقتصادی، برق تولیدی به‌ وسیله نیروگاه ‌های آبی موجب کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای که در صورت استفاده از نیروگاه های سوخت فسیلی تولید می‌ شود، خواهد بود.

اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می شود که بدانیم براساس نظر کارشناسان در اثر تغییر اقلیم، در سال‌ های آتی با سیلاب‌ های شدیدتری مواجه خواهیم بود به این معنا که به طور همزمان هم با تهدید مواجه ایم و هم با فرصتی که در طول سالیان دراز از آن غافل بوده ایم.

سیلاب ها به 2 شکل رخ می دهند، سیل های آرام و سیل های ناگهانی. سیل ناشی از بارش با شدت کم و درسطح وسیعی از حوضه و با مدت و تداوم زیاد را سیل آرام یا تدریجی و سیل ناشی از بارش با شدت زیاد در سطح کوچکی از حوضه را سیل ناگهانی گویند.

بیشتر سیلاب های رخ داده در کشور به دلیل تغییر شرایط فیزیکی حوضه های آبریز و از بین رفتن پوشش های گیاهی و تغییر اقلیم های ایجاد شده، به شکل ناگهانی رخ می دهند.

با توجه به تغییر اقلیم صورت گرفته در کشور و پیامدهای وقوع سیلاب باید اقدامات لازم جهت پیش بینی و مقابله با سیلاب صورت گیرد و در این زمینه ارتباط و هماهنگی و همکاری های لازم و مناسب بین نهادها و نهادهای مرتبط به عمل آید.

در این زمینه هواشناسی، شهرداری ها، جهاد کشاورزی، بنیاد مسکن، وزارت راه و شهرسازی و هلال احمر از جمله دستگاه های متولی مدیریت سیلاب هستند. با انجام اقدامات لازم و به موقع می توان خسارات و صدمات سیل اعم از فردی، جانی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را کاهش داد.

مطالعات نشان می دهد که اگر چه زلزله از نظر خسارت در ردیف نخست حوادث طبیعی قرار دارد، اما سیلاب به عنوان دومین حادثه خسارت بار در کشو از اهمیتی برخوردار است.

این در حالی است که بررسی ها نشان داده است مدیریت صحیح سیلاب ها نه تنها می تواند سبب کاهش خسارت های ناشی از سیل شود، بلکه با تبدیل تهدید به فرصت می تواند در جهت تامین منابع آبی در دوره های خشک به کشور کمک کند.

در این میان آبخیرداری و آبخوانداری همواره بعنوان راهکارهایی موثر و در درازمدت کارساز برای حفاظت از خاک و ذخیره منابع آبی مورد توجه متخصصان قرار گرفته است، کاری علمی و ریشه ای که اجرای آنها نیازمندی و توصل به راهکارهای از سرناچاری و ناگهانی در مواقع بارش های شدید را به صفر می رساند و در عین حال از آب و خاک بعنوان سرمایه ای طبیعی محافظت می شود.

نبود طرح جامع مدیریت در زمان وقوع سیلاب افزایش خسارت های مالی و جانی به صورت سالانه را به دنبال دارد بنابراین بسیاری از کارشناسان معتقدند تهیه این طرح باید با تشویق به سرمایه گذاری، مطالعه و تهیه طرح جامع مدیریت در راستای کاهش خسارت ها و مدیریت بهینه، مورد توجه مقامات تصمیم گیرنده قرار گیرد که در این میان توجه به کارگروه های تخصصی که بتوانند موضوعات مختلف سیلاب، و تامین آب (تامین، انتقال و توزیع) را در کنار یکدیگر دنبال نمایند بسیار مهم است،از این رو، در ساختار مدیریت بحران کشور 14 کارگروه خلاصه شده است که یکی از کارگروه های مهم آن کارگروه تخصصی مقابله با سیلاب است.

** تشکیل بانک اطلاعات سیلاب در استانها ضروری است

متخصصان همچنین تشکیل بانک اطلاعات سیلاب در استان ها، شناسایی فنی مناطق سیل خیز و پیشگیری از خسارتهای ناشی این حادثه طبیعی و استفاده بهینه آب آن برای حوزه های مختلف موردنیاز را ضروری می دانند.

به گفته آنان اگر به جای اجرای سازه های پر هزینه بزرگ در کوهپایه ها مثل بند خاکی و سیل بند، دیواره سازی های کوچک هدایت کننده در ورودی و خروجی و داخل شهرها جدی گرفته شود، این امکان وجود دارد که با کم کردن سرعت سیلاب، شرایط جمع آوری و استفاده مجدد از این آب و یا دسته کم نفوذ تدریجی و مصنوعی آن به سفره های آب زیرزمینی فراهم شود.

افزایش خطرات و خسارات ناشی از سیل باعث شده تا مقامات مسئول به فکر تخصیص اعتبارات لازم به این زمینه باشند.

** مدیریت سیلاب نیازمند مطالعات و پژوهش های تخصصی است

در این راستا اگر چه در سال 95 به‌منظور جلوگیری از افزایش بحران و کنترل مدیریت سیل نظام‌ نامه مدیریت سیل در وزارت نیرو تدوین و اجرایی شده است اما به نظر می رسد اجرای موفق و هدفمند مدیریت سیلاب در کشور فرای تخصیص بودجه و تدوین نظام نامه ها، نیازمند مطالعات و پژوهش های تخصصی تر و پیاده سازی نتایج آن به طور گسترده و ملموس است ضمن آنکه در برخی موارد اعتبارات لازم برای طرح های مهار سیلاب کافی نبوده و یا به موقع اختصاص داده نشده است.

بنا به گفته مسئولان امر، سالانه بخش اعظم روان آب ها در کشور هدر می روند و بخش کمی از آن ها مهار می شوند، برای مثال سال گذشته یک میلیارد متر مکعب روان آب در کل کشور مهار شد.

یکی از نمونه های موفق مهار سیلاب در خوزستان است، به طوری که به گفته مسوولان در زمان حاضر سیلاب ها 85 درصد از ظرفیت سدها و بیش از 80 درصد تالاب هورالعظیم در خوزستان را پرآب کرده و بخش زیادی از سیلاب ها در مخازن سدها مهار شده است.

** تغذیه آبخوان های کشور با سیلاب ها

معاون دفتر کنترل سیلاب و آبخوان داری سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور آذرماه سال گذشته در بازدید از پروژه های در دست اجرای منابع طبیعی استان کرمان به این مهم اشاره کرده بود.

به گفته وی در سال 1397پروژه های صندوق توسعه ملی با تمرکز بر آبخوان و آبخیزداری با 700 میلیارد تومان اعتبار در کشور اجرا شد که از نظر سخت افزاری و نرم افزاری به طور مرتب دنبال می شود.

در اردیبهشت ماه 1397 نیز سخنگوی دولت در یکی از نشست های هفتگی با خبرنگاران از تصویب هزار و 600 میلیارد تومان اعتبار برای مقابله با تنش آبی و تامین آب آشامیدنی خبر داده بود.

به گفته وی سید مصطفی ابوهاشم در ادامه با بیان اینکه اگر بتوانیم مدیریت صحیح سیلاب ها را اعمال کنیم، آبخوان های کشور تغذیه و احیا می شود، به رابطه کنترل سیلاب و آبخوان داری اشاره و تصریح کرد: با مدیریت صحیح سیلاب ها می توانیم آبخوان های کشور را تغذیه و از هدر رفت آب در مواقع سیلاب جلوگیری کنیم.

وی اضافه کرد: بخش عمده ای از آب های سطحی به شکل روان آب در حوزه های مرزی و دور تا دور کشور ممکن است آب های خروجی محسوب شود اما این هدررفتن فقط مربوط به آب های خروجی نیست.

وی گفت: اگر بتوانیم بارش هایی که خارج از فصول استفاده و خارج از برنامه های وزارت نیرو را کنترل و آنها را به سفره های آب زیرزمینی و آبخوان ها هدایت کنیم، در درازمدت همان کاری را کرده ایم که نیاکان ما در سنوات خیلی دور به خوبی انجام می داده اند.

ابوهاشم اضافه کرد : تلاش ما این هست که با مدیریت صحیح سیلاب ها، از هدر رفت آب جلوگیری و آبخوان های کشور را دوباره احیا و بخش مهمی از سرمایه کشور را حفظ کنیم.

**استحصال بارش ها، ضرورت انکارناپذیر

مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در این خصوص به ایرنا گفت: تهیه و اجرای طرح های استفاده بهینه از سیلاب ها و روان آب ها به ویژه در مناطقی همچون این استان که با خشکسالی روبه رو هستند، ضروری است.

منصور شیشه فروش افزود: بارش ها و سیلاب های اخیر به ما نشان داد که باید بیش از گذشته به فکر استحصال آن ها برای مواقع خشکسالی باشیم، زیرا هدررفت این منابع آبی چیزی جز ضرر در پی ندارد.

وی ادامه داد: روان آب های سطحی منابع آبی سودمند به شمار می روند و استفاده از آن ها نیازمند مشارکت تمامی سازمان ها و نهادهای مرتبط است.

شیشه فروش به طراحی ساختارهایی اشاره کرد که با هدایت درست روان آب ها به سمت مخازن تعبیه شده، آب را برای مصارف مختلف در شهرها و روستاها ذخیره کند و در مواقع لزوم و به خصوص خشکسالی ها مورد استفاده قرار گیرد.

مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان خاطرنشان کرد: اجرای طرح های استفاده بهینه از سیلاب ها و روان آب ها نقش ویژه ای در کاهش خسارت دارد، زیرا مهار و کنترل صحیح آن ها در کمتر شدن خطرات نقش اساسی خواهد داشت و حوادث در کشور را کم می کند.

وی به اهمیت تقویت سیل بندها در شهرها و روستاها اشاره و اضافه کرد : لایروبی، پاک سازی کانال ها از نخاله ها و ساماندهی بستر زاینده رود و رودخانه های فصلی برای عبور آسان سیلاب ضروری است.

بر اساس آمار ارایه شده سیلاب به 370 واحد مسکونی و بخشی از پل های مواصلاتی در این استان خسارت وارد کرد.

به گفته مسوولان علاوه بر راه‌اندازی سامانه ملی پایش سیلاب و شناسایی نقاط سیل‌خیز، تهیه اطلس تصرفات و برنامه‌های بسترهای سیل‌خیز، حفاظت از بستر و حریم رودخانه‌ها و رفع تجاوزها، لایروبی و پاک‌سازی رودخانه‌ها و مسیل‌ها و شناسایی 47هزار کیلومترمربع مناطق امن از اقدامات انجام شده برای پیشگیری و مدیریت سیل و سیلاب در این استان بوده است.

** خسارت بیش از 2640 میلیارد ریالی سیل اخیر به اصفهان

شیشه فروش برآورد خسارت سیل به چهار هزار و 925 واحد مسکونی،210 کیلومتر راه، 20 دستگاه پل آبرو و بزرگ، و اراضی کشاورزی، ابنیه و تاسیسات زیربنایی این استان را 2 هزار و 640 میلیارد ریال اعلام کرد.

وی خاطرنشان کرد: واحدهای آسیب دیده بیشتر در مناطق جنوبی و سمیرم، بخش شرقی همچون دهستان های بهارستان و کوهستان، جبل، کوهپایه، خورو بیابانک و نایین و شهرستان های غرب استان اصفهان واقع هستند.

مدیرکل مدیریت بحران استان اصفهان اظهارداشت: با برنامه ریزی، اقدامات و اطلاع رسانی مناسب، آبگرفتگی ، طغیان رودخانه های فصلی و سیلاب در مناطق مختلف استان تا حد زیادی کنترل شد و از خسارت های بیشتر در منطقه جلوگیری کرد.

مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان به لزوم برنامه ریزی و مشارکت همه جانبه دستگاه ها اشاره کرد و ادامه داد: با برنامه ریزی و همکاری مطلوب رسانه ها، شهرداری، اورژانس، آتش نشانی، پلیس و دیگر نهادهای مربوطه در زمان عبور سیلاب از کلانشهر اصفهان، حاشیه رودخانه تخلیه شد و خسارت مالی و جانی در پی نداشت.

**ضرورت تجدید نظر در روش های کنونی مهار سیلاب

یک کارشناس ارشد صنعت آب در گفت و گو با ایرنا به روش های مختلف مهار سیلاب ها اشاره و بیان کرد: روشی ابتدایی و قدیمی برای دفع سیلابها این است که سیلابهای شهری را به داخل شبکه فاضلاب شهری هدایت می کنند و از آنجا بدون آنکه عملیات تصفیه بر روی آنها انجام شود به نزدیک ترین رودخانه های مجاور و یا به طور مستقیم به دریا تخلیه می گردد، در این صورت آبهای حاصل از بارندگیهای شدید بدون آنکه در زمین نفوذ کند در شهر جاری و سپس وارد شبکه فاضلاب گردیده و بدین طریق از دسترس خارج می گردد که در اثر این فرایند سفره های زیرزمینی فاقد تغذیه می گردند،از طرف دیگر چون این آبها تصفیه نمی شوند در اثر مخلوط شدن با فاضلاب به شدت آلوده می شوند و در نهایت باعث آلودگی رودخانه ها و سواحل می گردند، همچنین به طور معمول شبکه فاضلاب شهرها در مواقع بارندگی شدید توان عبور تمام آبها را ندارد لذا در برخی از ساختمانها و معابر فاضلابها بالا آمده و باعث آلودگی محیط زیست شهری می گردند.

سعید نهروان افزود: مقدار آبی که بر اثر رگبارهای شدید در شهر جاری می شود، بیشتر از ظرفیت تصفیه خانه هاست، در نتیجه بخشی از رواناب بارندگی بی آنکه تصفیه شود باید به رودخانه یا محل تخلیه هدایت شود به علاوه استفاده از شبکه فاضلاب شهری برای انتقال آب باران به رودخانه به مفهوم آن است که آب کمتری در خاک نفوذ می کند و به مصرف تغذیه منابع آب زیرزمینی نمی رسد.

به گفته وی آب باران به طور طبیعی بسیار آلوده است و چنانچه بدون تصفیه شدن به داخل رودخانه تخلیه شود، ممکن است کیفیت آب رودخانه را به شدت تنزل دهد.

این استاد دانشگاه ادامه داد : اقدامات لازم برای مهار سیلابهای شهری باید به صورتی باشد که حتی المقدور از دخالت و دستکاری در محیط هیدرولوژیکی موجود اجتناب شود.

وی افزود: اساس این مفهوم آن است که در صورت امکان باید روانابهای شهری را همان منطقه شهری باقی نگاه داشت و از تخلیه و خروج آن از حوزه هیدرولوژیکی مربوطه خودداری کرد.

نهروان افزود: بر این اساس کارشناسان به این نتیجه رسیدند که برای تقلیل و به حداقل رساندن دستکاری و دخالت در محیط هیدرولوژیکی بهتر آن است که در هر جای ممکن روانابهای ناشی از بارندگی را به داخل خاکهای مناطق شهری نفوذ دهیم پارکها و کمربندهای سبز می توانند این کار را تسهیل کنند.

این کارشناس افزود: در سیستمهای طبیعی این عمل با شیب بندی دامنه ها، حفر چاههای مخصوص، تلقیح مصنوعی سفره های آب زیرزمینی، ایجاد سدهای خاکی و بتونی در مسیر دره ها و خروجی حوزه های آبخیز انجام می شود همچنین با انجام این کار از طریق برنامه ریزی و طراحی مناسب سطوح خیابانها، میدانها و ساختمان ها علاوه بر مهار آب و جلوگیری از روان شدن سیلاب می توان از آب مهار شده در آبیاری فضای سبز شهری و حتی آشامیدنی استفاده نمود.

به گفته وی از راههای جلوگیری از هدر رفتن سیلابها و آبهای سطحی اضافی، تغذیه آنها به زیرزمین و ذخیره آنها در لایه های آبدار است .

در این روش که 'تغذیه مصنوعی' نام دارد پخش سطحی آبهای اضافی به طرف حوضچه ها یا استخرهایی منحرف می شود تا از کف نفوذپذیر آنها به داخل زمین تراوش کند. قبل از ورود به داخل این حوضچه ها آبها وارد یک حوضچه رسوب گیر می شود تا پخش اعظم مواد رسوبی آن ته نشین شود.

نهروان افزود: این روش در برخی از نقاط ایران از جمله دشت قزوین، گرمسار و ورامین اجرا شده است.

این کارشناس ارشد صنعت آب، تغذیه مصنوعی با استفاده از چاه را نیز یکی دیگر از روش های مهار سیلاب بیان کرد و گفت: چاه تغذیه آب را از سطح زمین به لایه های آبدار زیرزمینی انتقال می دهد که در آن جریان آب برعکس چاههای آبکشی معمولی

است.

وی خاطر نشان کرد: سدهای مخزنی، مخازن تاخیری، سدهای موقتی، حوضچه های تاخیری و اراضی ویژه ذخیره سیلاب، گوره ها، دیوارهای سیل بند،اصلاح و بهسازی مسیر و انحراف سیلاب جز روش های سازه ای مهار سیل و روش هایی مانند احیای جنگل، مدیریت حوضه -های آبریز، مقابله بهنگام سیلاب و تکنیک هشدار سیل و تخلیه ساکنین از روش های مدیریتی و غیر سازه ای مهار سیلاب است.

به گفته عباس رضایی استاندار اصفهان، بارش های زمستان و بهاری بخش زیادی از کمبود آب در استان اصفهان را پاسخ داده است . کارشناسان می گویند این استان با توجه به بارندگی های آینده، مشکل کمتری در تامین آب شرب و کشاورزی در سال 98 خواهد داشت.

بر اساس تازه ترین آمار موجود 250 میلی متر بارندگی در سرشاخه های زاینده رود ثبت شده که حجم زیادی آب را به پشت سد زاینده رود منتقل شده و احتمال دارد که در ساعت های آینده دبی زاینده رود در شهر اصفهان به 110 متر مکعب در ثانیه افزایش پیدا کند.

سیلاب به 370 واحد مسکونی و بخشی از پل های مواصلاتی این استان را خسارت وارد کرده است./ایرنا