آشنایی با جانور دوزیست ایرانی نماد تنوع زیستی لرستان

به گزارش سلام نو، سمندر لرستانی یکی از زیباترین گونه ‌های سمندر جهان است که در منطقه زاگرس و فقط در ایران در لرستان و قسمتی از خوزستان زندگی می کند. سمندر لرستانی که جزو خزانه ژنتیکی با ارزش فون دوزیستان ایران میباشد، در حال انقراض است. این گونه که از آن به عنوان فسیل زنده نام برده می شود، از آنجا که توانسته خود را با شرایط اقلیمی منطقه سازگار کند، بسیار تکامل پیدا کرده است. سمندر لرستانی در محیطی از بقایای جنگل های بلوط که دارای آب های خنک است زندگی می کند و بر پشت خود خال ها یا نوارهای زرد و نارنجی زیبا با زمینه قهوه ای رنگ دارد، ناحیه زیرین بدن این جانور نیز زرد یا نارنجی متمایل به قرمز است. با توجه به این که این گونه تنها در این ناحیه از جهان یافت می شود دارای اهمیت فوق العاده ملی و بین المللی است.

هم اکنون زیستگاه ‎های این گونه منحصر به فرد در لرستان شناسایی شده و یکی از زیستگاه های سمندر لرستان به عنوان پناهگاه حیات وحش به تصویب نیز رسیده است. مطابق مصوبه شورای عالی محیط زیست ایران به علت در خطر انقراض بودن نسل این دوزیست، خرید و فروش و حمل آن ممنوع بوده و فرد خاطی جریمه و بازداشت می‌ شود. سمندر لرستانی از سوی اتحادیه جهانی حفاظت از محیط زیست ( IUCN ) در فهرست قرمز و کنوانسیون حمایت از گونه های نادر و کمیاب جهان (CITES) در ضمیمه یک که تجارت و خرید و فروش را ممنوع می کند، قرار گرفته است

لرستان واقع در غرب ایران و میان رشته کوه‌ های زاگرس منطقه ای کوهستانی و چهارفصل است. آب و هوای این منطقه کوهستانی متنوع بوده و تنوع آب و هوایی در آن از شمال شرق به سمت جنوب غرب بسیار مشهود است. استان لرستان با برخورداری از دوازده درصد منابع آب ایران سومین استان پر آب کشور به شمار می رود که به همین علت از تنوع جانوری و حیات وحش غنی برخوردار است. این منطقه دارای آبشارها و مناطق طبیعی بسیار کمیاب و زیبایی است که حتی در دنیا بی نظیر است. در این میان جانداران این خطه نیز منحصربفرد هستند.

سمندر کوهستانی لرستان یا سمندر خالدار قیصری یا سمندر قمصری یا سمندر خالدار امپراتور یا حاجی باریکو (نام علمی: Neurergus kaiseri) گونه ‌ای سمندر بسیار زیبا و رنگی است که در جنوب رشته کوه ‌های زاگرس در لرستان زندگی می‌ کند. «سمندر لرستانی» جانور منحصر به فرد ایران در استان لرستان، در سال های گذشته به سبب حضور ناخواسته بر سفره هفت سین در معرض قاچاق و انقراض قرار گرفته است. این گونه چهارده سانتی متری معروف به «فسیل زنده»، بومی ایران است و تنها در لرستان و قسمتی از استان خوزستان زندگی می کند. تنوع زیستی موجود در ایران و لرستان نیازمند حفاظت ویژه برای حمایت و بقا است و به همین منظور تجارت و انتقال این گونه جانوری در جهان ممنوع شده است.

دوزیستان به عنوان جاندارانی که بخشی از زندگی خود را در آب و بخشی را در خشکی می ‌گذرانند، به صورت‌ های متنوعی تکامل یافته‌ اند و از آنجا که تغذیه متنوعی دارند، در تنظیم جمعیت هزاران گونه از بی مهرگان که از آنها استفاده غذایی می ‌کنند نقش بسزایی دارند.

آشنایی با سمندر

سمندر که واژه ای عربی است، به جانوری گفته می شود که شبیه سوسمار است و در آب و خشکی زیست می کند، چهار پا دارد، پوستش تیره رنگ همراه با لکه های زرد و قدش حدود ۲۵ سانتی متر است و از حشرات تغذیه می کند، نام های ایرانی آن شامل «آذرتش، آذرشین و آذرنشین» است؛ در زبان فرانسه به نام «سالاماندر» شناخته می شود. این گونه دوزیست بخشی از زندگی خود را در اب و بخش دیگر عمر خود را در خشکی می ‌گذراند. سمندر از خزه و جلبک و ریشه گیاهان و گونه های مختلف بی مهرگان تغذیه میکند.

بر اساس نتایج تحقیقات Steinfartz و همکاران ۲۰۰۲ سمندرهای خاورمیانه از جنس Neurergus شامل چهارگونه می‌ باشند. هر چهار گونه در خاورمیانه یافت شده و در کشورهای ایران، عراق و ترکیه وجود دارند. گونه N.Strauchii در ترکیه یافت شده و سه گونه دیگر در ایران وجود دارند. این گونه ‌ها بر اساس ویژگی‌ های ظاهری و اکولوژیکی به راحتی قابل تشخیص هستند.

مشخصات سمندر لرستان

سمندر کوهستانی لرستان دارای بدنی به طول ۱۴ سانتی ‌متر است و پوست آن در قسمت پشت بدن قهوه ‌ای رنگ با خال ‌ها یا نوارهایی زرد یا نارنجی است که ظاهری زیبا به این دوزیست بومی ایران بخشیده ‌است. تنه، کمی تخت بوده و آبشش‌ های بزرگ از مشخصه ‌های آن است. روی سر بین دو چشم، لکه سفید رنگی وجود دارد که به سمت پایین کشیده شده است. ویژگی سمندر لرستانی نسبت به دیگر گونه ها، خط طولی پشت آن است. سمندر لرستانی اگر چه در آبهای سرد زیست می کند اما در مقابل گرما مقاومت بیشتری نسبت به دیگر سمندرها دارد.  این سمندر در آبهای راکد نظیر جویبارهای فصلی و تالابها، جایی که دارای شرایط محیطی پایدار باشد ساکن است. تا زمانیکه آب به جریان نیافتد همانجا می ماند درنتیجه دوره تولید مثل و دوره رشد لاروی این سمندر بطور ویژه ای نسبت به سایر گونه های سمندری که در جویبارها زیست می کند کوتاهتر است. سمندر لرستانی از حشرات، تخم و لارو آنها، کرم خاکی و بندپایان کوچک تغذیه می ‌کند. یکی از عوامل موثر بر جمعیت سمندر نارنجی قمصری وجود حداقل یک گونه ماهی Cyprinid می باشد که تخمها و لاروهای این گونه را صید میکند و این ماهی در آبشار تله زنگ جایی که سمندر نارنجی فمصری دیده شده است وجود دارد.

در ایران ۸ گونه سمندر متعلق به دو خانواده هینوبیده و سالاماندریده گزارش شده که به ۴ جنس تعلق دارند که جنس Neurergus دارای بیشترین تعداد می ‌باشد. بر اساس تحقیقات علمی و میدانی انجام شده، زیستگاه این گونه جانوری بیشتر در حوالی آبشارها است و مطالعات اکولوژیکی این جانور بیانگر نیاز وی به آب پراکسیژن است.

وجه تسمیه و نامهای محلی

نام این گونه ترکیبی از دو کلمه سام (آتش) و اندر (به معنی درمیان) بوده و به همین دلیل در برخی از کتب قدیمی آنرا فرزند آتش نامیده اند. در حقیقت جوامع محلی سمندر را نماد پاکی، شجاعت و انسان راست ‌کردار دانسته و در بین آنها از احترام ویژه ای برخوردار است.

سمندر لرستان، خالدار قیصری، خالدار امپراطور، حاجی باریک‎ آو  (حاجی باریکاب) نامهایی بر این دوزیست لرستان هستند. برخی اهالی منطقه پاپی نام‌ هایی را به این جاندار زیبا نسبت می‌ دهند که نشان دهنده باور مردم منطقه به تقدس این جانور است. حاجی باریکاو که کلمه حاجی نوعی مصونیت و تقدس به این جانور داده است و وقمی یا وقفی یعنی جانوری که از طرف کسی شاهزاده احمد وقف شده است نیز حاکی از این امر است. بعضی هم آن را با نام چرق پرق می ‌شناسند.

زیستگاه سمندر لرستانی

این گونه به عنوان یکی از گونه‌ های اندمیک ایران معرفی می شود که پراکنش آن در ایران تنها منحصر به مناطق محدودی در استان لرستان و خوزستان است. سمندر کوهستانی لرستان نخستین بار در سال ۱۹۳۸ توسط kaiser از شمال شهبازان که اکنون در خوزستان واقع شده است یافت شد. این گونه به عنوان یک گونه بومی، منحصرا در مرزهای جنوبی استان لرستان در بخش پاپی و شمال استان خوزستان یافت می‌ شود. تعدادی از زیستگاه ‌های این گونه در مسیر راه‌ آهن سراسری تهران-اهواز قرا دارد و هر سال بویژه در ایام تعطیلات نوروزی گرشگران زیادی از طریق راه‌ آهن از طبیعت بکر و پرجاذبه این منطقه بازدید می کنند.

تاکنون چند زیستگاه سمندر شناسایی شده است. زیستگاه های سمندر لرستانی دارای پراکندگی است و برخی زیستگاه ها دارای تعداد محدودی از این جانور است که این موضوع حفاظت از آنها را دشوارتر می کند. منطقه «وژن آب» استان که یکی از این زیستگاه ها است با گستره نهصد هزار هکتار به عنوان منطقه پناهگاه حیات وحش مجوز گرفته و دارای یک پاسگاه سیار نیز می باشد. مناطق دیگر نیز در دست بررسی است تا بعنوان مناطق حیات وحش مطرح شوند. زیستگاه های سمندر لرستانی در حوزه جغرافیایی جنوب خرم‌ آباد و پلدختر قرار دارند و به تازگی نیز هفت زیستگاه جدید این گونه شناسایی شده است. هم اکنون نقشه پراکنش سمندر لرستانی تدوین شده است.

نود درصد زیستگاه های سمندر در لرستان واقع شده است. زیستگاههای این گونه منحصر به فرد لرستان در سال ۱۳۸۹ توسط اداره کل محیط زیست این استان شناسایی و ثبت شده است. سمندر لرستان نیز مانند دیگر گونه های سمندر دامنه پراکنش چندان وسیعی ندارند. بطور کلی زیستگاه های این گونه منحصربفرد لرستان در بخش پاپی، جنوب پلدختر و شمال خوزستان کشف شده اند. در منطقه کرکی از توابع شهرستان پل دختر در آبشارها، چشمه ‌ها ورودهای کوچک و آب شیرین این منطقه تعدادی از این جانور زندگی می ‌کنند. زیستگاههای این‌ گونه در خشکی شامل درختزارهای پسته و بلوط است. از جمله این زیستگاه‌ ها می ‌توان به زیست‌گاه ‌های وژناب، بلالا، لفت، کرسر و کول سرمال اشاره کرد. حضور انسان در این زیستگاه ها خطرات بالقوه ای را برای ادامه حیات این جاندار زیبا سبب شده است. در نزدیکی تالاب ‌های پلدختر این جانور به تعداد بیشتری زندگی می کند.

سمندر لرستانی که شهرت جهانی دارد، سرمایه ملی ایران است که می توان از زیستگاه های این گونه با قابلیت های اکولوژیکی نهایت استفاده را کرد و زمینه جذب گردشگران و دوستداران محیط زیست را فراهم کرد.

تهدیدها

متاسفانه عوامل طبیعی و برخی اقدام های انسانی سبب شده تا امروز گونه سمندر لرستانی در ردیف جانور در حال انقراض و تهدید قرار گیرد. نوع زندگی و زیستگاه این نوع سمندر باعث شده تا در معرض آسیب های مختلف به خصوص انواع آلودگی در زیستگاه‌ های آبی باشند. از طرفی سهولت دسترسی به این موجودات بی آزار و زیبا سبب دستکاری در جمعیت ‌های طبیعی این گونه توسط گردشگران، علاقمندان و افراد محلی ناآگاه شده است. در سال های اخیر نیز موضوع قاچاق سمندر لرستانی به یکی از چالش های مهم محیط زیست زاگرس تبدیل شده است، مساله ای که هر سال با نزدیک شدن به ایام نوروز شتاب بیشتری می گیرد. نخستین عاملی که سبب شد سمندر لرستانی روند انقراض را آغاز کند، قاچاق بیش از اندازه این گونه به دست سوداگران حیات وحش بود. یکی دیگر از عوامل به خطر افتادن زیست سمندر لرستانی، تغییر اقلیم و خشکسالی های پی در پی سال های گذشته است که متاسفانه اثرات بسیار منفی بر روی جمعیت و زیستگاه این گونه بر جای گذاشته است. سیلاب ها یکی دیگر از عوامل از بین رفتن این گونه اندمیک در لرستان است چرا که این رویداد موجب انتقال سمندر لرستانی از طریق سیلاب به دیگر مناطق می شود. حضور انسان در مناطق زیست این جاندار خطرات بالقوه ‌ای را برای ادامه حیات آن سبب شده است که در زیستگاه ‌های مختلف متفاوت است. این خطرات شامل گردشگری ناآگاهانه، راه دسترسی، جاده ‌سازی، چرای دام، کشاورزی و برداشت آب توسط انسان است. در واقع فعالیت ‌های ناآگاهانه انسانی مهمترین عامل تهدید این گونه زیبا و کمیاب می‌ باشد.

اقدامات

به گفته کارشناسان، ایران هنوز نمی ‌تواند خود برای حفظ این سمندر اقداماتی مؤثر انجام دهد و کشورهای اروپایی برای پرورش سمندر لرستان سرمایه‌ گذاری قابل ‌توجهی در لابراتوارهای و دانشگاه ‌ها می ‌کنند. کشور آلمان هزینه تحقیقاتی چندین صد میلیون دلاری را روی گونه سمندر لرستانی (بوم زاد ایران) برای تکثیر در اختیار آزمایشگاه ‌های دانشگاه‌ های مختلف آلمان گذاشته‌ است. حالا تعداد این «مارمولک رنگی» به ‌قدری کم شده که ممکن است مردم خرم‌آباد و درود دیگر هیچ ‌گاه آن را روی سنگ ‌ها یا کنار آبشارها نبینند، دیگر هم ‌اکنون کار بجایی رسیده‌ است که به ‌سختی می توان به حفظ حیات «سمندر لرستان» امیدوار بود.

در راستای صیانت از سمندر لرستانی اقدامات پیشگیرانه‌‏ای در شهرستان دورود انجام شده است. در این راستا پاسگاه صیانت از سمندر در منطقه وژنو مستقر شده است و دادستان نیز دستورات لازم را به تمامی نیروهای نظامی و انتظامی جهت برخورد با قاچاقچیان سمندر داده است. این کار برای خودداری از خرید و فروش سمندر، لاک پشت و دیگر جانوران بومی در این مراکز است. همچنین در دیگر شهرها مثل خرم آباد نیز برای حفاظت از این سمندر اقدامات مشابه انجام شده است. عمده زیستگاه سمندر لرستان در مسیر آزادراه پل زال و تحت مدیریت اداره محیط زیست خرم‎ آباد است که با ایجاد دو پاسگاه سعی در افزایش سطح حفاظتی ویژه این گونه نادر دارند. چند محیط بان در این پاسگاه‎ ها مستقر شده اند تا با ایجاد گشت و کنترل‎ های مستمر حفاظت بیشتری از این گونه به عمل آید.

انقراض

تخمین زده می ‌شود که کل جمعیت بالغ سمندر کوهستانی لرستان کمتر از ۱۰۰۰ عدد باشد. رنگ ‌بندی متفاوت و زیبای این جانور سبب شده تا سودجویان به منظور فروش آن با قیمتی بالا در بازارهای آسیایی و اروپایی اقدام به صید بی ‌رویهٔ این دوزیست ایران کرده و آن را در خطر انقراض جدی قرار دهند. مردم محلی نیز که آن را به جای سمندر، «مارمولک رنگی» می ‌نامند، سالیانه تعداد زیادی از آنها را برای فروش در جشن‌ های سال نو شکار می ‌کنند. به باور عده‌ ای از کارشناسان محیط زیست، کاهش علاقه مردم به خرید ماهی قرمز نیز باعث افزایش خرید سمندر لرستانی و تهدید نسل آن شده ‌است. از جمله عواملی که سبب شد نام این جاندار در سیاهه انقراض قرار گیرد پوست زیبای این جاندار بود، به طوری که در طول سال های گذشته سمندر لرستانی در اوج خرید و داغ شدن بازارهای نوروزی به همراه «ماهی گلی» (گلد فیش) به شکل گسترده عرضه می شد.

قوانین حفاظتی

سمندر لرستانی از مصادیق بارز تنوع زیستی در این استان است که به عنوان یکی از نام های معتبر جهانی این حوزه در لیست قرمز سازمان های بین المللی مدافع محیط زیست ثبت شده است. اکنون پای سمندر به نشست کشورهای عضو قرارداد حمایت از گونه های طبیعی کشیده شده و با توجه به قرار گرفتن آن در «فهرست قرمز» سازمان جهانی حفاظت از محیط زیست به درخواست سازمان محیط زیست ایران ممنوعیت خرید و فروش بین المللی این گونه در دستور کار نشست «ساتیس» قرار گرفته است. ساتیس؛ معاهده ای است که در سال ۱۹۷۳ به منظور جلوگیری از تجارت گونه های جانوری و گیاهی در معرض خطر انقراض به امضا کشورها رسید که ایران نیز عضو این معاهده است.

این گونه اندمیک (بوم زاد) کشورمان، که تنها در استان های لرستان و خوزستان پراکنش دارد، در سال ۲۰۱۰ در پانزدهمین نشست متعاهدین کنوانسیون سایتیس در کشور قطر، با پیشنهاد ایران در ضمیمه شماره یک این کنوانسیون قرار گرفت تا ضوابط این کنوانسیون و حمایت های دولت های عضو، زمینه حمایت هرچه بیشتر بین المللی از این گونه و ممانعت از تجارت غیرقانونی آنرا فراهم کند.

قوانین علیه شکار سمندر لرستان

حفاظت از گونه نادر سمندر لرستانی به عنوان نماد تنوع زیستی این استان ضرورت دارد. شایان ذکر است از آنجا که حمایت از محیط زیست از وظایف ملی و جز اصل ۵۰ بوده طبق قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ جریمه مالی این گونه معادل سه میلیون ریال و حبس بمدت شش ماه است. فروش مار آبی، لاک پشت، سمندر لرستانی و سایر جانوران در ایام نوروز غیرقانونی است. قاچاق سمندر لرستانی پیگرد قانونی دارد، هم اکنون به صورت مستمر پنج گروه نظارتی بر جلوگیری از قاچاق سمندر لرستانی در شهرستان های خرم آباد، پلدختر و دورود فعال هستند.

لازم به ذکر است که بر اساس ماده ۱۰ قانون شکار و صید حمل، عرضه، فروش و صدور جانوران وحشی زنده یا کشته و اجزای آنها جرم محسوب شده و مرتکبین اعمال فوق مشمول پرداخت جزای نقدی از مبلغ ۳ تا ۱۵ میلیون ریال و حبس از یک ماه تا ۶ ماه هستند.

انتشار تمبر یادبود «سمندر لرستانی» از سوی سازمان ملل

دفتر امور پستی سازمان ملل به مناسبت روز جهانی حیات وحش، اقدام به انتشار تمبر یادبود سمندر لرستانی کرد. در ۲۰ دسامبر سال ۲۰۱۳ در شصت و هشتمین نشست عمومی سازمان ملل و بنا بر پیشنهاد کنوانسیون تجارت بین المللی گونه های در معرض انقراض گیاهی و جانوری حیات وحش (سایتیس)، روز ۳ مارس به عنوان روز جهانی حیات وحش اعلام شد. به مناسبت روز جهانی حیات وحش، دفتر امور پستی سازمان ملل در سال ۲۰۱۸ اقدام به انتشار ۱۲ قطعه تمبر از گونه های مندرج در ضمائم کنوانسیون سایتیس کرده است که یکی از این تمبر ها به گونه سمندر لرستانی اختصاص یافته است.

منبع: تریپ یار