سلام نو - سرویس اقتصادی: دونالد ترامپ با صدور یک فرمان اجرایی، آهن، فولاد، مس و آلومینیوم را به فهرست تحریم‌های ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی ایران اضافه کرد، تا عرصه را بیش از این بر ایران تنگ کند. آن طور که از گفته‌های رئیس‌جمهوری آمریکا پیدا است، دایره هدف تحریم فلزات، چیزی در حدود ۱۰درصد درآمدهای خارجی ایران است که از طریق صادرات فلزات به دست می‌آید. اما آیا دایره آهن و مس و آلومینیوم در اقتصاد ایران در این حد گسترده است؟بر اساس برآوردها کل درآمد ارزی ایران در سال گذشته کمتر از ۱۰۰ میلیارد دلار بوده است. گفته شده ایران پارسال چیزی در حدود ۵۰ میلیارد دلار نفت فروخته است. بر اساس گزارش عملکرد تجارت خارجی ایران حجم صادرات غیرنفتی ایران در سال ۹۷ هم برابر ۴۴.۳ میلیارد دلار گزارش شده. حاصل جمع این دو عدد چیزی حدود ۹۵ میلیارد دلار میشود که ۱۰ درصد آن معادل ۹.۵ میلیارد دلار محاسبه میشود.
حجم صادرات فلزات ایران چقدر است؟
در یکی از جدول‌های گزارش عملکرد تجارت خارجی، آمار صادرات غیرنفتی بر اساس ۱۰ فصل عمده کتاب مقررات گمرک، دسته‌بندی شده است. در این جدول حجم صادرات فصل چدن، آهن و فولاد حدود ۳.۹ میلیارد دلار و حجم صادرات «مس و مصنوعات از مس» نزدیک به ۷۰۰ میلیون دلار گزارش شده است. در میان اقلام عمده صادراتی اثری از آلومینیوم دیده نمی‌شود. با این حساب به نظر می‌رسد مجموع صادرات فولاد و مس و آلومینیوم سرجمع بیش از ۵ میلیارد دلار نیست. این عدد معادل ۱۱درصد صادرات غیرنفتی و حدود ۵درصد کل درآمدهای ارزی ایران در سال گذشته است.
آخرین آمارهای وزارت صنعت و معدن و تجارت هم تقریبا همین نسبت را نشان می‌دهد. بر اساس آخرین گزارش ماهانه که در دی ماه پارسال منتشر شده، حجم صادرات «فلزات اساسی» در ۱۰ ماه نخست سال ۹۷، حدود ۴.۳ میلیارد دلار گزارش شده است که نزدیک به برآوردی است که از دسته‌بندی آمارهای گمرکی به دست آمده است. با این حساب مشخص است که برآورد دولت آمریکا از سهم ۱۰ درصدی صادرات فولاد و مس و آلومینیوم، تا حدودی اغراق‌شده است و تقریبا دو برابر آخرین آمارهای تجارت خارجی ایران در سال ۹۷ است.این البته حکایت سال گذشته است که ایران به رغم تحریم‌های آمریکا موفق شده بود صادرات نفت خام را بالای یک میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه در روز نگه دارد. اما اگر واقع‌گرایانه به اوضاع نگاه کنیم و چشم‌انتظار کاهش شدید درآمدهای نفتی ایران در سال آینده باشیم، حساب و کتاب متفاوت از این خواهد بود. در این صورت برآورد سهم ۱۰درصدی صادرات فولاد و مس، دیگر اغراق‌شده به نظر نخواهد رسید.
منبع: سازمان توسعه تجارت گمرک ایران
عمده شرکای تجاری در تجارت با ایران
بازار های هدف جهت صادرات بدون احتساب نفت و مشتقات در ده ماه سال 1397 به ده ماه سال 1396 حکایت از افزایش رشد صادرات به کشورهای عمدتا همسایه دارد. هم در صادرات (با احتساب نفت) و هم واردات چین به عنوان بزرگترین بازار و شریک تجاری ما قرار دارد، اما نکته قابل تامل افزایش ارزش صادرات به کشورهای عمدتا همسایه همانند عراق با 44 درصد و ترکیه با 21 درصد و از طرفی کاهش ارزش صادرات ایران به سایر کشورها با افت 18 درصدی همراه بوده است که حکایت از تغییر استراتژی صادراتی کشور پس از اعمال تحریم ها (افزایش نرخ ارز و محدودیت های نقل و انتقال و...) به افزایش مراودات تجاری با کشورهایی گردیده است که ایران با آنها مرز مشترک دارد، چرا که در اینصورت رصد کالاهای صادراتی چه مشتقات پتروشیمی چه صنایع و فلزات برای کشور تحریم کننده سخت و چه بسا غیر ممکن خواهد بود.دولت میتواند یکی از راهکارهای دور زدن تحریم های فلزات و کانی های معدنی را در افزایش مراودات با کشورهای همسایه صورت دهد هرچند که منجر به افزایش هزینه ها (حمل و نقل ) نیز خواهد شد.
تغییر ترکیب حجم ارزش صادرات و واردات در 10 ماه ابتدای 97
گزارش ده ماه ابتدای سال 97 به ده ماه سال 96 حکایت از کاهش واردات به میزات تقریبا 19 درصد دارد و همچنین افزایش 2 درصدی صادرات دارد. تغییرات مذکور در پی افزایش نرخ ارز و افزایش قیمت ریالی کالاهای وارداتی و درنتیجه کاهش تقاضا از جانب مردم و همچنین کاهش تولیدات صنایع به دلیل افزایش هزینه های ناشی از افزایش مواد اولیه دارد. اما یک سوال قابل توجه در ذهن متبادر میشود که چرا با افزایش نرخ ارز صادرات کشور افزایش نیافته است؟ این امر برخلاف اصول پایه‌ای اقتصاد نئوکلاسیک قراردارد و در سال 97 نیز رئیس جمهور وقت کشور در خصوص عدم تحقق فرض مذکور به تفکر غالب اقتصاددانان خرده گرفته بود. در جواب این سوال یکی افزایش هزینه های تولید ناشی از واردات بخشی از مواد اولیه(رکود تورمی) و همچنین محدودیت های مالی در خصوص تبادلات مالی و نبود بازاریابی موثر و در آخر مشکلات نهادی و... را میتوان نام برد.
ایران چقدر روی تولید صادرات فلزات اساسی حساب باز کرده است؟
مقایسه آمار سال‌های اخیر نشان می‌دهد ارزش صادرات فلزات اساسی افزایش داشته است. مطابقگزارش ده ماهه وزارت صنعت ایران، ارزش صادرات ۱۰ ماهه سال ۹۷ به یک سال پیشتر ۱۷درصد افزایش داشته است. البته حجم صادرات بیش از یک درصد رشد نکرده و به نظر می‌رسد این رشد ارزی، تحت تاثیر افزایش قیمت فلزات در بازارهای جهانی است. مقایسه آمارهای سال ۹۶ هم نشان می‌دهد که حجم صادرات فلزات به نسبت سال ۹۵ افزایش چشمگیری داشته، چنانکه حجم صادرات نزدیک ۵۰ درصد و ارزش آن ۳۰ درصد در طول یک سال رشد داشته است. بر این اساس میتوان نتیجه گرفت توسعه صادرات فلزهای اساسی در سال‌های اخیر در دستور کار بوده و دولت روی آن حساب باز کرده است. قاعدتا هرگونه اختلال در این روند، باعث میشود هر آنچه در این سال‌ها رشته شده، پنبه شود.
رشد فولاد ایران با موتور صادرات
ایران توانسته در سال‌های اخیر سهم قابل توجهی از رشد جهانی تولید و صادرات فولاد را از آن خود کند. صادرات فولاد ایران از یک دهم درصد کل تجارت فولاد جهان به ۱.۵ درصد آن رسیده که رشد به مراتب بزرگی است، شاید این یک درصد در مقیاس جهانی کوچک به نظر برسد، اما برای رونق صنعت فولاد ایران کلیدی بوده است، چرا که آمار تولید و صادرات فولاد ایران نشان می‌دهد که صادرات فولاد با شتاب رشد کرده و موتوری برای رشد تولید در صنعت فلزات ایران بوده است. فروش فولاد ایران به مشتریان خارجی آن قدر بالا رفته که سهم صادرات از کل تولید از ۷ درصد به بالای ۳۵ درصد رسیده است. یعنی در حالی که پیشتر کمتر از یک دهم فولاد تولیدی ایران صادر می‌شد، حالا بیش از یک سوم فولاد ایران برای بازار خارجی تولید میشود.
منبع: انجمن جهانی فولاد
تحریم فلزات چه تاثیری بر اقتصاد ایران خواهد داشت؟
ساده‌انگاری است اگر تاثیر تحریم فلزات اساسی را محدود به حذف شدن حدود ۵ میلیارد دلار از درآمد ارزی ایران بدانیم. ۵ میلیارد دلار در تجارت خارجی پرنوسان ایران چیز زیادی نیست، حتی در شرایط تحریم‌های سفت و سخت ایالات متحده آن را میتوان در مقابل حجم آسیبی که صادرات نفتی ایران می‌بیند، نادیده گرفت.اما تاثیر تحریم فولاد و مس و آلومینیوم تنها محدود به صادرات فلزات اساسی نخواهد ماند، بلکه فراتر از آن در فرایند تولید نیز اختلال ایجاد خواهد کرد. عمده تولید آهن، مس و فولاد ایران برای مصرف داخلی است. بر اساس گزارش وزارت صنعت و معدن و تجارت مجموع تولید فولاد خام، محصولات فولادی، کاتد مس، شمش آلومینیوم، آلومینا و سنگ آهن در ۱۰ ماهه نخست پارسال بیش از ۶۵ میلیون تن بوده است. حتی اگر سنگ آهن را هم کم کنیم کل حجم تولید محصولات فلزی به بیش از ۲۵ میلیون تن می‌رسد. این در حالی است حجم صادرات فلزات اساسی کمتر از ۸ میلیون تن است. در واقع چیزی در حدود ۱۲درصد تولید ایران در این بخش به خارج از ایران صادر میشود و بقیه مصرف داخلی دارد. با این اوصاف تحریم صادرات فلزات اساسی، روی تولید بیش از ۱۰ درصد صنایع فلزی ایران تاثیر دارد و میتواند رکود این حوزه را عمیق‌تر کند.
این در حالی است که بر اساس برآوردهای مرکز آمار ایران، میزان رکود کلی اقتصاد ایران در ۹ ماهه نخست سال ۹۷ حدود منفی ۴درصد و رکود بخش صنعت ایران حدود منفی ۸ درصد بوده است. قاعدتا در چنین شرایطی ظرفیت بازار مصرف داخلی نیز پایین می‌آید و تقاضا کم خواهد شد. در چنین وضعی نه مصرف کنندگان عمومی و نه واحدهای تولیدی که در سال‌های گذشته مشتری تولیدات کارخانه‌های فولاد و مس بوده‌اند، آمادگی و قدرت خرید گذشته را نخواهند داشت و این خود اثری مضاعف ودومینووار روی سقوط صنعت فلزات و سایر صنایع و سایر اجزای اقتصاد خواهد داشت. در چنین شرایطی با گسترده‌تر شدن تحریم‌ها به عرصه صنایع فلزی، رکود کلی بخش صنعت و رکود اقتصاد ایران عمیق‌تر از این خواهد شد. رکودی که هم درآمدهای دولت را کاهش خواهد داد و هم تولید کنندگان داخلی را دچار کسری منابع خواهد کرد. با توجه به تحریم شدن صنایع فلزی خصوصا آلومینیوم ترکیه در سال ۲۰۱۸ توسط امریکا، تمهیداتی که این کشور در جهت حفظ صادرات خود به کار گرفته است قابل تامل و پیاده سازی می باشد و همچنین راهکارهایی از جمله افزایش حجم مراودات با کشورهای همسایه که ایران با آن ها مرز مشترک دارد و همچنین تخفیفات به مشتریان قدیم و جدید(دامپینگ) را میتوان به عنوان راه حل های کوتاه مدت لحاظ کرد.
به قلم: دکتر محمدرضا حسینی - اقتصاددان
