نحوه برگزاری شب یلدا در شهرهای مختلف ایران / عکس

به گزارش  سلام نو به نقل از رکنا، شهرهای مختلف ایران، آیین شب یلدا را بر اساس فرهنگ و جغرافیای خود برگزار می‌کنند که هر یک جذابیت‌های خاص خود را دارد؛ هرچند برخی از آن‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند و فقط یادی از آن‌ها باقی مانده است. در ادامه به رسوم مردم برخی از شهرها و استان‌ها اشاره‌ای کوتاه خواهیم کرد.

شمیران و تهران

شمیران به‌دلیل برخورداری از آب‌وهوای خوب و رودخانه‌ها و قنات‌ها، باغ‌ها و محصولات کشاورزی زیادی داشت که زینت‌بخش سفره شب یلدا می‌شد. یکی از میوه‌های روی کرسی اهالی این منطقه، سیب شمیران بود. با توجه به بارش برف زیاد در این منطقه، شب یلدا بسیار پرشورتر برگزار می‌شد. در شمیران، برف دست‌نخورده را برمی‌داشتند و در کاسه همراه با شیره می‌خوردند. یخ در بهشت از خوراکی‌های فصل زمستان، ‌به‌خصوص شب یلدا بود. آش‌های میوه نظیر آش آلوچه، آش آلو، آش کوفته سماق و آش انار نه‌تنها از غذاهای زمستانی محسوب می‌شدند؛ بلکه در سفره شام یلدا نیز قرار می‌گرفتند.

‌آجیل شب یلدا نیز پای ثابت تنقلات تهرانی‌ها بوده و هست که از اعتقاد اهالی تهران قدیم به خواص میوه‌های خشک‌شده حکایت دارد. در حال حاضر، منطقه شمیران به بخشی از تهران تبدیل شده است و از همین رو مراسم شب یلدا را تقریبا به یک شکل برگزار می‌کنند. برخی از رسوم ذکرشده همچنان اجرا می‌شوند و برخی خاطره شده‌اند.

خراسان

با اینکه واژه یلدا در ادبیات خراسان به چشم نمی‌خورد، طبق اسناد شفاهی و مکتوب، از چله‌نشینی یا شب چله استفاده می‌شود. در گذشته مردم این خطه از ایران برای رفتن به شب‌نشینی یلدا، با خود چراغی می‌برند و به‌واسطه تعداد زیاد چراغ‌ها، به آن شب چراغ یا شب چراغانی می‌گفتند.

آماده‌کردن شیرینی کف، کف‌زنی یا کفبیخ که یک نوع شیرینی یا شربت سنتی است و به منطقه قهستان و خراسان قدیم اختصاص دارد، از آیین‌های شب چله است. در این مراسم ریشه گیاه چوبک در آب خیسانده و چند بار جوشانده می‌شود؛ سپس مردان و جوانان فامیل آن را در ظرف بزرگ سفالی می‌ریزند و برای ساعت‌ها هم می‌زنند تا به‌شکل کف سفتی درآید. این کف را با شیره شکر مخلوط و با مغز گردو و پسته تزیین می‌کنند.

اصفهان

مردم اصفهان در شب یلدا به خانه بزرگ‌ترها می‌روند و تا پاسی از شب شاهنامه می‌خوانند و به حافظ تفال می‌زنند. تازه دامادها در این شب همراه با خانواده، هدیه‌ای را به خانه عروس می‌برند. آجیل شب یلدا هم در اصفهان پرطرفدار است که شامل کشمش، گردو، برگه گلابی، بادام، برگه زردآلو، قیسی، جوزقند و... می‌شود و میوه‌هایی همچون هندوانه، انار، سیب و گلابی در سفره یلدا به چشم می‌خورد. میزبان با چای و شربت از مهمانان پذیرایی می‌کند و در صورتی که برف باریده باشد، برف و شیره انگور نیز کام مهمانان را شیرین می‌کند. علاوه بر پلو ماهی، غذاهای محلی همچون دلمه، کوفته و... نیز سرو می‌شود.

یکی از رسم‌های جالب در گلپایگان دیده می‌شود؛ زمانی که مادربزرگ‌ تنقلات شب یلدا را با تاخیر می‌آورد و کوچک‌ترها با خواندن شعر «هرکه نیارد شب‌چره، انبارشو موش بچره»، از مادربزرگ می‌خواهند که «شب‌چره» را زودتر بیاورد.

اصفهانی‌های قدیم، زمستان را به دو بخش «چله» و «چله‌کوچیکه» تقسیم کرده بودند که چله از اول دی تا بهمن ادامه داشت.

آذربایجان غربی

شب یلدا در ترکی «چیلله گئجه سی» گفته می‌شود که فرصت مناسبی برای دورهمی و صحبت تا پاسی از شب است. هندوانه شب یلدا یا همان «چیله قارپیزی»، نماد این شب محسوب می‌شود و طبق باور مردم آذربایجان غربی، کسانی که در این جشن هندوانه بخورند، از سرمای زمستان محافظت می‌شوند. پشمک، حلوا، هندوانه، خربزه، نقل‌های معروف آذربایجان غربی و... در سفره یلدای مردم این استان وجود دارد.

از رسم‌هایی جالب این منطقه که هنوز هم در اغلب شهرستان‌ها به قوت خود باقی مانده، هدیه شب یلدا موسوم به «چیلله پایی» یا «چیلله لیک» است که طبق رسمی قدیمی، هدایایی به منزل نوعروس برده می‌شود.

یکی از رسم‌های قدیمی که امروزه کمتر دیده می‌شود، جشن خدر نبی است که جوانان روستایی دم‌بخت هر روستا پس از جمع‌آوری حبوباتی مثل گندم، نخود، ذرت، تخم هندوانه و خربزه از منازل اهالی روستا، ‌آن را می‌پختند و خشک می‌کردند و با نمک در یک هاون می‌کوبیدند تا خوراکی «قووت» آماده شود. این جوانان به‌اندازه هفت ناخن از قووت برمی‌داشتند، زیر زبان خود می‌گذاشتند و می‌خوابیدند و خواب‌هایشان در این شب توسط بزرگ‌ترها تعبیر می‌شد. دختران دم‌بخت از حبوبات جمع‌آوری‌شده، آش می‌پختند و آن را بین همسایه‌ها تقسیم می‌کردند تا به اصطلاح، بخت‌شان باز شود.

خواندن اشعار کردی در شهرهای کرد زبان استان مثل پیرانشهر، نقده، اشنویه و مهاباد رایج است و جوانان با بازی‌های سنتی مثل جوراب‌بازی و فنجان‌بازی خود را سرگرم می‌کنند.

آذربایجان شرقی

خانواده‌های آذربایجان شرقی در این شب معمولا در منزل یکی از بزرگان فامیل دور هم جمع می‌شود و ضمن خوردن غذاهای لذیذی مثل کوفته، خشیل و آش، میوه‌های سرخی همچون هندوانه و انار و همین طور مرکبات را نوش جان می‌کنند. خشکبارهایی چون کشمش، بادام، سنجد، گندم برشته با شاهدانه، لبو، حلوای گردو و... بخش‌های خوشمزه این شب طولانی را تشکیل می‌دهند.

یکی از رسوم شب یلدا این است که در نخستین شب چله‌ تازه‌عروس‌، خانواده داماد به تهیه «خوانچه یا خنچه چله» مشغول می‌شوند و آن را به منزل عروس می‌برند.

اکثر مردم آذربایجان «چیلله قارپیزی» یا همان هندوانه چله را در شب یلدا میل می‌کنند؛ چراکه معتقدند خوردن هندوانه باعث می‌شود سوز سرما بر آن‌ها تاثیری نداشته باشد. بزرگ‌تر خانواده با چاقو هندوانه را می‌برد؛ در حالی که می‌گوید «قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ» (بلایای خودمان را امروز بریدیم).

کردستان

در کردستان به شب یلدا «شه‌و زمسان» (شب زمستان) یا «شه‌و چله» (شب چله) می‌گویند. سنندجی‌ها به‌مناسبت این جشن، خربزه‌های کوچکی را در تفاله سرکه می‌اندازند تا با فرارسیدن یلدا، «کالَک تورش» (خربزه ترش) داشته باشند که از اصلی‌ترین خوراکی‌های این مراسم است. علاوه بر این، خوشه‌های انگور را از چند ماه قبل در سایه یا زیرزمین از سقف آویزان می‌کنند تا در این شب نوش جان کنند. دلمه برگ مو و کلم، دلمه فلفل سبز و بادمجان، روغن و کره محلی، دوغ، ماست و پیاز سایر اجزای سفره یلدا را تشکیل می‌دهند.

مهمانان پس از شام، برش‌هایی از «کالَک ترش» میل می‌کنند تا هم غذایشان هضم شود و هم بتوانند تنقلات متنوع و میوه‌های رنگارنگ شب چله را استفاده کنند.

مازندران

شب یلدا که به زبان محلی مردم مازندران، «چله شو» گفته می‌شود؛ شامل تدارکات خاصی مثل خانه‌تکانی، پاک کردن برنج و دانه کردن انار است که از چند روز قبل آغاز می‌شود و اهمیت این مراسم به‌حدی است که اگر خانواده‌ای تدارکی برای شام نداشته باشد، امری بدشگون به حساب می‌آید.

مازندرانی‌ها برای شام یلدا، سبزی پلو با مرغ، ماهی یا اردک، فسنجان با اردک یا مرغ و نیز کوکو سبزی تدارک می‌بینند. انار، میوه، آجیل، تخم بو داده هندوانه و کدو، گندم برشته، کدو حلوایی پخته با دارچین و عسل، از خوراکی‌های این شب هستند. شب‌نشینی هم از مهم‌ترین آداب شب یلدا در مازندران است.

فارس

اهالی شیراز شب یلدا را با عنوان چله بزرگ می‌شناسند که از اول دی تا ۱۰ بهمن ادامه دارد. به اعتقاد شیرازی‌ها در شب چله امکان تغییر مزاج افراد وجود دارد؛ به این ترتیب که سردمزاج‌ها باید چیزهای گرم بخورند تا طبع‌شان برگردد و گرم‌مزاج‌ها باید خوراکی‌های سرد بخورند. به همین دلیل خوردن ارده و خرما، ارده شیره و رنگینک که همگی گرم هستند، در این شب رایج است.

تهیه و خوردن آجیل شیرین یکی دیگر از رسم‌های اهالی این منطقه است که شامل قصبک، انجیر، نخودچی بدون نمک، توت خشک، کشمش، گردو، قیصی، مویز، مغز بادام، شکرپنیر، برنجک، خرک و برگه هلو می‌شود. تهیه هندوانه شب یلدا و تناول آن، تفال به دیوان خواجه حافظ شیراز، شب‌زنده‌داری، طبخ کلم پلو به‌عنوان غذای ویژه شب یلدا و... سایر بخش‌های این شب بلند را تشکیل می‌دهند.

لرستان

در لرستان شب یلدا به «شُوچله» و شب «اول قاره» معروف است که همراه با آداب ویژه‌ای اجرا می‌شود. در این شب بزرگان خانواده و فامیل هدایایی به تازه‌عروس‌ها و دخترهای خانواده می‌دهند. در رسم «چارشودُرکنی» که مختص این شب بوده است، نوجوانان و جوانان با تاریکی هوا به پشت‌بام منزل همسایه‌شان می‌رفتند و شالی را آویزان می‌کردند و با خواندن «امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره» از صاحب‌ آن خانه می‌خواستند که از تنقلات شب یلدا در شال‌شان بگذارد.

شب یلدا در لرستان به شوچله و شب قاره اول معروف است

متل‌گویی (قصه تعریف کردن) و شوهنومه خونی (شاهنامه خوانی) از دیگر رسوم این شب است که معمولا توسط بزرگان فامیل انجام می‌شود.

گندم، کنجد و شاهدانه (گندم شادونه)، نخودچی، کشمش، گندم شیره، بادام، پسته، گردو، آجیل مخصوص و انواع شیرینی‌های محلی به‌عنوان تنقلات شب یلدا در لرستان به شمار می‌روند.

قزوین

قزوینی‌ها از چند روز قبل برای برپایی شب چله تدارک می‌بینند. در گذشته مردم قزوین از چند روز قبل از یلدا به‌حدی نان می‌پختند که تا پایان زمستان احتیاجی به نان نداشتند.

خوردن میوه‌های خشک و تازه و همین طور میوه‌های سرخ‌رنگ که به «شب‌چره» معروف هستند، شگون داشته و از زمستانی پربرکت حکایت دارند. در مهمانی‌های شب یلدا در قزوین اغلب سبزی‌پلو با ماهی‌دودی خورده می‌شود و مردم خود را با تنقلاتی نظیر کشمش، آجیل مشکل‌گشا، گردو، تخمه‌های هندوانه و آفتابگردان و انجیر خشک سرگرم می‌کنند. برخی خانواده‌ها شیرمال زنجبیلی می‌پزند و برخی آب‌گوشت درست می‌کنند و ۱۵ تا ۲۰ نفر از اقوام خود را برای شام دعوت می‌کنند.

مادربزرگ‌های قزوینی معتقدند که اگر ننه سرما در این شب، پنبه‌های لحاف را بیرون بریزد، برف می‌بارد؛ در صورتی که گریه کند، بارش باران خواهند داشت و فقط وقتی تگرگ می‌آید که گردنبند مروارید او پاره شود. بردن «خونچه چله» از سوی خانواده داماد برای عروس که به‌عنوان هدیه زمستانی محسوب می‌شود، از دیگر رسوم شب یلدا در قزوین است.

خوزستان

پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها بر اساس سنتی دیرینه با تنقلات محلی و آجیل‌های شب یلدا پذیرای فرزندان و نوه‌های خود هستند. جالب است بدانید که احتمالا بیشترین وانت‌های فروش هندوانه و خربزه، در اهواز به چشم می‌خورد. شب چله با خوردن آجیل مخصوص، انار، هندوانه و سایر میوه‌ها و انواع شیرینی‌ها، خرما و لبو و آش برگزار می‌شود که هریک نشانه تندرستی، برکت، فراوانی و شادکامی هستند. شعرخوانی، شاهنامه خوانی و شکستن فندق از دیگر آیین‌های شب یلدا به حساب می‌آید. تفال به حافظ و گفتن خاطره از جانب بزرگترها بین شهروندان آبادانی و خرمشهری رایج است.

گیلان

در گیلان قدیم، زمستان به سه بخش «چله بزرگ»، «چله کوچک» و «بهحوتی ماه» تقسیم می‌شد و مردم این خطه از ایران، اولین شب چله بزرگ و چله کوچک را گرامی می‌داشتند. از رسومی که تقریبا به فراموشی سپرده شده است، گرفتن فال با پوست هندوانه، هندوانه و قاشق چوبی است که فقط برخی خانواده‌های سنتی، آن را به جا می‌آورند.

در برخی مناطق گیلان اعتقاد بر این بود که باید ۴۰ نوع میوه برای شب یلدا وجود داشته باشد و با توجه به قداست عدد هفت سعی می‌کردند حداقل هفت نوع میوه را تهیه کنند و به‌جای ۳۳ میوه دیگر، در یک کاسه ۳۳ دانه برنج می‌ریختند و سر سفره می‌گذاشتند. روز بعد این برنج را با برنج ناهار می‌پختند تا برکت خانه آن‌ها شود.

گیلانی‌ها در شب چله بیشتر خوراک‌های دارای سبزی را میل می‌کنند که از آن جمله می‌توان به آش‌ترش، ترش‌تره، کوکوسبزی، آش‌سبزی، سیرابیج، سیر قلیه و سبزی‌پلو با ماهی سفید اشاره کرد.

همدان

همدانی‌ها از اول آذرماه با چنان سرمایی مواجه می‌شوند که چاره‌ای ندارند جز اینکه کرسی بگذارند و حتی اگر بخاری داشته باشند، کرسی را از واجبات می‌دانند. کشمش، شانی، مویز، تخمه خربزه و هندوانه به‌عنوان آجیل شب چله روی کرسی گذاشته می‌شود. انار و به هم از واجبات شب چله هستند که از قدیم گفته‌اند:

فرستادن شب چله‌ای یکی دیگر از رسوم شب چله است که برای تازه‌عروس عقدکرده می‌فرستند و شامل قوت خضر نبی، آجیل شور، مرغ، ماهی و یک قواره پارچه و شیرینی در یک خونچه می‌شود. خانواده عروس هم هدیه‌ای مانند پارچه پیراهنی و یک جعبه شیرینی برای داماد تهیه می‌کند.

کرمان

کرمانی‌ها به خواندن قصه و افسانه‌هایی مشهور هستند که از دل مردمان کویر بر می‌خیزد. طبق افسانه‌ای قدیمی، مردم کرمان اعتقاد دارند فرد ثروتمندی معروف به قارون، کاروانی از شتر با بار هیزم دارد که خود را به‌شکل مردی هیزم‌شکن درآورده است؛ دور خانه‌ها می‌چرخد و به خانواده‌هایی که سال گذشته نیکوکار بوده‌اند، از هیزم خود می‌دهد که صبح روز بعد به طلا تبدیل می‌شود. رسم جالبی که در گذشته وجود داشت و هنوز هم مرسوم است، «چهاربیتو» خوانی، فال نخود و حافظ خوانی است.

از مهم‌ترین خوراکی‌های سفره یلدا در کرمان قوتو، کلمپه و کماچ، پسته، هنداونه و انارهای سیاه دانه است. علاوه بر این، آشی به نام «اوماچو» در این شب تهیه و میل می‌شود.