عمارت مفخم شاخص ترین اثر معماری قاجاریان

به گزارش سلام نو به نقل از تریپ یار، عمارت مفخم بزرگترین و شاخص‌ ترین اثر معماری از دوره قاجار در خراسان شمالی است که در شمال شرق شهر بجنورد واقع است. در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آینه‌خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر در باغ بزرگی قرار داشته که مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می‌ داده‌ اند. بنای عمارت در دهه ۱۳۰۰ هجری قمری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمدخان شادلو معروف به سردار مفخم ساخته شده و محل سکونت خانواده وی و پذیرایی از میهمانان دولتی و رجال سیاسی بوده است. در دهه ۱۳۲۰ بنای عمارت از سوی ورثه سردار مفخم به عنوان بیمارستان به اداره بهداری واگذار شد. در شهریور ماه ۱۳۷۰این عمارت در اختیار اداره وقت میراث فرهنگی بجنورد قرار گرفت و پس از انجام تعمیرات و تغییرات جزیی به موزه مردم شناسی و باستان شناسی شهرستان بجنورد تبدیل شد.
بنای عمارت مفخم به شماره ۹۵۲در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. معماری زیبای این عمارت با کاشیکاری‌ های رنگین می‌ تواند شما را در دنیایی از زیبایی تاریخ غرق کند.

عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ترین اثر تاریخی دروۀ قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهۀ ۱۳۰۰ هجری قمری بدستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سکونت وی و خانواده اش ساخته شده است.
معروف است که نقشه ساختمانی عمارت به دست میرزا مهدی خان شقاقی، نخستین استاد معماران ایرانی تعلیم یافته در فرنگ که معماری مدرسه سپهسالار تهران از جمله کارهای او است، طراحی شده است.
این بنای مجلل ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشیکاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح­ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می باشد، سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگهای فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرحهای هندسی سده ۱۳ را به تماشا می گذارد.
چشم‌نوازترین تزیینات، در لچکی‌های چشمه طاق بزرگ مرکزی، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضای مثلثی‌شکل افریز مرکزی دیده می‌شود. در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچکها ایجاد شده که به نوعی تداعی‌کننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طرفین مغاره‌های بزرگ طاق بستان است که در عین حال از تاثیرگیری از شمایل‌نگاری هنر اروپایی برکنار نمانده است. بر بالای این طاق و در وسط سنتوری مثلثی شکل مرکزی نقش شیر و خورشید به رنگ زرد بر کاشیهای هفت رنگ تصویر شده است.

کلنل ادوارد ییت انگلیسی که حدود یک قرن پیش در این بنا با سردار مفخم دیدار داشته در توصیف یکی از اتاق‌ها نوشته: دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدان‌ها و آیینه‌های زیبا پوشیده شده و کف آن نیز با قالی‌های قالب دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود.

از نکات قابل توجه بنای آینه‌خانه، وجود تصاویر ۱۳۴ تن از شخصیت‌های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار از جمله تصویر شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمدخان، فتحعلی‌شاه و کریم خان زند و همچنین سران حکومتی کشورهای همجوار است.

این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود. بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است.

در ادامه محتوای هر یک از بخش های موزه مردم شناسی معرفی شده است.

  پوشاک

در این غرفه پوشاک اقوام محلی شامل فارس (تات)، کرمانج، ترک و ترکمن در قالب مجسمه های ساخته شده بر اساس مشخصات ظاهری همان قومیت به نمایش در آمده است.

موسیقی مقامی

آلات موسیقی در سطح استان ار تنوع چشمگیری برخوردار است و دراین غرفه نمونه هایی از انواع آلات موسیقی همچون دوتار، کمانچه، قوشمه، دهل، سرنا و دایره به نمایش درآمده است.

طب سنتی

خراسان شمالی به دلیل قرار گرفتن در یک منطقه کوهستانی و منطقه بیابانی دارای پوشش گیاهی منحصر به فرد. این پوشش گیاهی باعث شده که یکی از غنی ترین مناطق در زمینه گیاهان داروئی باشد. همچنین این منطقه درساخت انواع شربت ها، ادویه جات و عرقیات توانایی بالایی دارد.

صنایع دستی

صنایع دستی روایتگر باورهای اقوام ساکن در خراسان شمالی است که در بافته های داری همچون گلیم، چاروق، البسه محلی، نمد مالی، نساجی سنتی و ... تبلور یافته و در حقیقت هویت تاریخی و فرهنگی ایشان را بیان می کند. در غرفه صنایع دستی نمونۀ هنرهای سنتی و صنایع دستی استان معرفی شده است.
چاروق به نوعی پای افزار و کفش اطلاق می شود که از چرم ( معمولاً به رنگ قرمز) تهیه شده و  پس از پوشیدن با ریسمانهای ضخیم و بلندی به دور پا محکم می شود. چاروق دارای نوکی برگشته است که با نخهای الوان بر روی آن زینت می شود. در گروه پاپوشهای سنتی این منطقه نوعی دمپایی زنانه به رنگ سبز فیروزه ای نیز وجود داشته که به نام «کُمُخت»(komokht)  مشهور بوده است و نوع دیگری از دمپایی سنتی نیز که کاری تلفیقی از سنت و تکنیک امروزی است تحت عنوان«گرجی»(gorjee) تولید می شود.
چادرشب پارچه ایست با طرحها و نقش هایی مختلف ( چهارخانه و راهدار) که بر روی دستگاه نساجی ۲ ورودی و ۴ ورودی بافته می شود  و دارای عرض متغییر (۴۰-۵۰) سانتیمتر است که با حرکت وردها و جابجایی پدالها بوسیله پاها و ایجاد دهانه کار و عبور ماکو بافته می شود. خراسان شمالی به عنوان یکی از  خاستگاههای این هنر و سایر تولیدات نساجی سنتی (حوله، دستمال و سفره) مطرح می باشد. چادرشب در کارگاههای خانگی تولید می شود و معمولاً این هنر در یک خانواده از مادر به دختر به ارث می رسد و دختران در کنار مادران پارچه بافی می کنند.
نمد مالی از جمله مشاغل سنتی در تمام منطقه خراسان شمالی بوده است که با کاهش تقاضا در این رشته، از رونق آن کاسته شده و بصورت محدود و با هدف صنایع دستی تزیینی تولید می شود. مواد اولیه حرفۀ نمدمالی پشم حیوانات اهلی چهارپا (گوسفند و شتر) است که از متراکم نمودن توده های پشم و کرک در شرایط مناسب و با ورز دادن پشم ساخته می شود. از محصولات و فرآورده های نمدی می توان زیرانداز نمدی، کلاه نمدی و پوشش چوپانان موسوم به نمدچوخه که به صورت پالتو است را نام برد.

در همه جشن ها و آیین ها، در جامعه ابتدائی یا متمدن، خوردن و آشامیدن بخشی از آداب و رسوم جمع را تشکیل می دهد که اغلب در قالب سفره های آیینی تبلور پیدا می کند. برخی از سفره های آیینی معمولاً جنبه رسمی داشته و در زمانهای خاص و در اکثر نقاط ایران برپا می گردد. از مهمترین سفره های آیینی می توان به سفره های ملی ( هفت سین)، سفره های گذار( سفره آق قیون) و سفره های نذر اشاره کرد.

موزه باستان شناسی خراسان شمالی که در طبقه فوقانی بنای عمارت مفخم قرار گرفته دارای ۵ بخش اصلی می باشد که متناسب با تقسیم بندی ادوار فرهنگی و گاهنگاری معیار باستانشناختی تحت عنوان بخش پیش از تاریخ، بخش تاریخی، بخش اسلامی، بخش سکه و مهر و بخش مرکز سفال ساماندهی و معرفی شده است. همچنین تالار جنوبی بنا که بزرگترین و اصلی ترین اتاق عمارت مفخم است تحت عنوان تالار همایش جهت برپائی نشست ها، ویدئوکنفرانسها و گردهمائی ها تجهیز گردیده است.