بازار اردبیل مجموعه‌ای تاریخی در ایران

به گزارش سلام نو به نقل از تریپ یار، مجموعه تاریخی بازار اردبیل در میانه شهر و در طرفین خیابان امام خمینی واقع گردیده و به جهت قدمت و دارا بودن معماری سنتی از بازارهای تاریخی و جالب توجه ایران به شمار می آید و چون دیگر بازارها مشتمل بر راسته ها، تیمچه ها، سراها و مسجد و گرمابه است.

در قرن هفتم و هشتم بازار اردبیل رونق فراوان داشته‌ است. در دوره‌ های بعد، قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه‌ ها و سرا ها از موقوفات بقعه شیخ صفی‌ الدین اردبیلی بشمار می‌ رفت و درآمد و عواید حاصله به‌ مصرف مخارج این بقعه می‌ رسید.

مجموعه تاریخی بازار اردبیل در سال های اخیر از طرف سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده و به شماره ۱۶۹۰ به ثبت تاریخی رسیده است.

شهر باستانی و تاریخی اردبیل از دیر باز به علت داشتن تاریخ مطول و موقعیت خاص سیاسی و اجتماعی خود، دارای سوابق فروانی در فعالیتهای اقتصادی بوده و بازار به عنوان مرکز جریانات داد و ستد همواره در شکوفایی اقتصادی شهر سهم به سزایی داشته‌ است. با توجه به قرار گرفتن اردبیل در مسیر جاده ابریشم، این شهر سالها از موقعیت بازارهای وسیع و پر رونق قاره‌ای برخوردار بوده‌ است. نزدیکی اردبیل به گیلان به عنوان قطب پرورش ابریشم و نیز قرار گرفتن اردبیل در معبر دو شهر استامبول و ازمیر، در گذشته باعث می‌ شد بازرگانان فراوانی جذب این شهر شوند.

بازار اردبیل از سابقه طولانی و درخشانی برخوردار است. مقدسی و اصطخری (قرن چهارم ه.ق)، بازار اردبیل را به شکل صلیبی توصیف می کنند که در میانه آن مسجد قرار داشته است.

جهانگردانی همچون بودلف که در قرن چهارم سفرنامه خود را تدوین کرده، اردبیل را شهری پر نعمت خوانده‌اند که علاوه بر مواهب طبیعی از معادن قابل توجهی نیز برخوردار بوده‌است. یاقوت حموی نیز که در قرن هفتم به اردبیل آمده از صنایع اردبیل و کیفیت بالای آنها حکایت کرده‌است. برخی متاخرین همچون اصطخری در کتاب «مسالک و الممالک» و مقدسی در کتاب «احسن التقاسیم» اردبیل را بزرگترین شهر آذربایجان خوانده‌اند. در دوران صفویه، شهر اردبیل به خاطر وجود مقبره شیخ صفی الدین از اعتبار و حیثیت خاصی برخوردار بوده و چون این شهر خواستگاه شاهان صفوی بود، دوران صفوی دوران شکوه و رونق این شهر بود. در آن دوران جهانگردان مشهور بسیاری از این شهر بازدید کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به تاورینه، پی یترودولاواله، آدام اوله آروایس و مسیو ژوبر فرانسوی اشاره کرد.

بنای امروزی بازار اردبیل در برخی از قسمت‌ها متعلق به دوره صفوی است که بعضی از سراها و تیمچه‌ها و راسته‌ها در ادوار بعد از آن مرمت و احیا شده‌است. آنگونه که در منابع معتبری همچون صریح الملک آمده در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول، بازارهای اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده‌است. دکاکین فراوانی که تعدادشان از صدها باب بیشتر است در بازارهای اردبیل از طریق نیابت تولیت آستانه شیخ خریداری شده و وقف بقعه شیخ صفی الدین گردیده‌است. در کتاب صریح الملک از بازار بقالان، بازار کرباس فروشان، بازار قصابان، بازار منادی و بازارهای میخچه گران، خفافان، خراطان، سراجان، حدادان، بازار والی الالواح و بازار قیصریه و از دهها سرا و تیمچه نام برده شده‌است. چنین به نظر می‌رسد که در زمان صفویه وسعت و رونق بازار اردبیل فوق العاده چشمگیر بوده و نسبت به امروز از اعتبار بسیار بیشتری برخوردار بوده‌است.

معماری بازار اردبیل:

از لحاظ سبک معماری تاق تمام جناقی و گنبدها چهارتاقی و اغلب ساده‌است. طول تاقنمای مغازه‌ها به طور متوسط ۳ متر و قطر پایه تاقها ۸۰ سانتی متر است.

روشنایی داخل بازار از طریق روزنه های تعبیه شده در پوشش های گنبدی تامین می شود.

سرای خشکبارها از دو بازارچه موازی هم که هر دو بر راسته بازار عمودند تشکیل شده و هر کدام دارای ۵ دهانه و ۵۱ مغازه است. سرای گلشن نیز مرکب از دو بازارچه و یک سرا است و در مقابل سرای زنجیرلی واقع شده و به راسته بازار و راسته پیر عبدالملک مربوط می شود.

بخش اصلی سرا فضایی مستطیل شکل به ابعاد ۸۰/۳ × ۹۴/۹ متر می باشد که پوشش آن متشکل از ۹ گنبد در میانه با چهار ستون مدور از سنگ خارا به ارتفاع ۷۵/۲ و قطر ۵۲% متر (یا ۵۲ سانتیمتر) و در اطراف بر جرزها نگهداری می شود. ستون ها دارای سرستون مکعب شکل بوده و طاق های زیرین گنبدها توسط تیرهای چوبی به یکدیگر اتصال یافته و مهار شده است.

از دیگر بخش های مهم بازار، چهار سوق یا بازار بزرگ قیصریه است. این بخش بنایی است مدور با گنبد کروی بلند و ساده . قطر بنا در پایین ۱۲ متر و ارتفاع تقریبی آن ۱۳ متر است.

بخش زیرین بنا، بدون در نظر گرفتن پایه مغازه ها و امتداد بازارچه ها عبارت است از ۱۲ پایه که با ۱۲ طاق جناغی زمینه را برای بر پایی گنبد فراهم ساخته است. در هشت طاق جناغی مغازه و در ۴ تای دیگر راهرو بازارچه ها تعبیه شده است. بر سر بازارچه شمال شرقی، سنگ نبشته ای به چشم می خورد که به علت فرسودگی امکان قرائت آن وجود ندارد این سنگ نوشته حاوی نام بانی و تاریخ بنا بوده است. تیمچه و سرا و بازارچه زنجیرلی از دیگر بخش های مهم بازار اردبیل است که به راسته بازار راه می یابد. سرای زنجیرلی بنای هشت ضلعی است (چهار ضلع اصلی و چهار ضلع فرعی) که ابعاد اضلاع اصلی آن ۲۰/۱۰ متر می باشد صورت ۸ ضلعی در بالا با گوشه سازی به دایره تبدیل شده و گنبدی کروی و ساده ای بر فراز آن جا گرفته است.

بازار فعلی اردبیل که نظیر آن در برخی از شهرهای تاریخی ایران دیده می‌شود، در سال ۱۳۶۴ به علت احراز شرایط تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سالهای قبل از ثبت بازار، صاحبان مغازه‌ها و شاغلان این بازار ضربه‌های زیادی به آن وارد کردند و تا حد زیادی شکل سنتی آنرا تغییر دادند، با این وجود آنچه که هم اکنون نیز باقی مانده، ارزش این اثر تاریخی را به خوبی نشان می‌دهد. رونق تجاری بازارهای اردبیل و حفظ بافت و پیکر سنتی آن در دوره قاجار نسبت به زمان حال بیشتر بوده‌است. مراوده تجاری بین ایران و روسیه تزاری و رفت و آمدها و ارتباط مستقیمی که بین مردم آذربایجان ایران وقفقازوجود داشته باعث شده بود که شهر اردبیل از موقعیت خاص تجاری بهره مند باشد و به همین سبب دهها تیمچه سرای و کاروانسرا در اردبیل فعالیت داشته که پس از وقوع انقلاب بلشویکی در سال ۱۹۱۷ در روسیه و حاکمیت دولت بر امر تجارت و اقتصاد و قطع روابط مردم با یکدیگر، موجبات رکود تجارت و فعالیتهای اقتصادی را در اردبیل بوجود آورد و کاروانسراهای فراوانی که رونق خود را از دست داده بودند رو به ویرانی نهادند.

در شرایط موجود راسته‌های مجموعه بازار اردبیل عبارتست از راسته اصلی بازار، راسته پیر عبدالملک، راسته قیصریه، کفاشان، علافان، زرگران، سراجان، پنبه فروشان، مسگران، چاقوسازان و آهنگران و سراهای آنها عبارتست از سرای خشکبار، سرای گلشن، سرای وکیل، سرای زنجیرلو، سرای حاج احمد، سرای حاج شکر، سرای مجیدیه، سرای امام جمعه و سرای دوکچی.