کبوترخانه بنایی مکعب شکل در بناب

به گزارش سلام نو ، در بناب کبوترخانه ها بعنوان مکانی برای گرد آمدن کبوتران احداث میشد. به هنگام پرواز دسته جمعی و یا نشستن در برج منظره خوب و لذت آفرینی داشت، آوازهای جالب موسیقی وار سر می دادند. کسی مزاحم کبوترها نبود، برای حفاظت از کبوتران و این که کبوتران از کبوتر خانه نروند در زمستان خصوصا در فصل بارندگی برف، چون کبوتران نمی توانستند از صحرا دانه و غذا پیدا نمایند، به کبوتران دانه می دادند. در شهر معمولا کبوترخانه را در حیاط می ساختند، کود زیادی برداشت می نمودند برای استفاده کشاورزی خودشان، و اضافه آنرا می فروختند و از عایدات آن ضمن بهره برداری، کبوترخانه را احیاء و مرمّت و نگهداری می نمودند.

هنوز هم در برخی از مناطق بناب کبوتر خانه دایر است. حتی برخی مناطق در کنار کبوترخانه ها مکانهایی مشابه نیز برای پرورش طاووس احداث کرده اند.

در سال های ۱۳۴۰ اکثر کبوترخانه ها در این شهر فعّال بودند. اکثر برج های کبوترخانه در این شهر از مصالح چینه و از خشت ساخته شده بودند که هزینه کمتری برمی داشت، سه یا چهار متر اولیّه دیوار چینه بود اما بقیّه را با خشت درست کرده بودند چون انتقال چینه به بالا مشکل بود، ملات آن گل خاک رس بوده و با کاه گل نمای بیرونی و داخلی را زیبا می نمودند. در تمامی محلّات بناب و روستاها و در میان باغات، کبوترخانه ساخته شده بود. اراضی شهر به دلیل دشت زیبا و جریان رودخانه های پُر آب صوفی چای و نهر مهرآوا و قوبی چای و جویبارهای داخل شهر، آباد بود.

در صحراها بعضی از کشاورزان در سال دو نوبت کاشت و بر داشت می نمودند، مثلاً بعد از برداشت گندم، و یا بوستان خیار که محصولات آن زود تر می رسید و تمام می شد، برای این که زمین خالی نماند به جایش ترپ و یا هویج و ... می کاشتند و دو نوبت محصول بر می داشتند، این روش فقط به خاطر وجود کود کبوترخانه و یا کودهای طبیعی دیگر امکان پذیر بود که باید زمین کشاورزی را با کود تقویت می نمودند تا حاصل برمی داشتند. برای تولید کود، کبوترخانه ها نقش زیادی داشتند. از کبوترخانه ها کود زیادی برداشت می نمودند، از آن برای کشاورزی خودشان استفاده میکردند، و اضافه آنرا می فروختند و از عایدات آن ضمن بهره برداری، کبوترخانه را احیاء و مرمّت و نگهداری می نمودند.

باغداران اکثراً از کود و فضولات کبوترخانه استفاده می نمودند و یا به زیر درخت مو، خاک دیوار کهنه می دادند، سال های سال این دیوارها در اثر تابش نور آفتاب تقویت شده بود، الان هم این روش کود دهی در شهر میان کشاورزان سنتی متداول است، کسانی که بوستان خیار محلّی و هندوانه و خربزه می کاشتند، کود انسان را با خاکستر تنور نان خانگی مخلوط می نمودند و بعد ازکود شدن به بوستان می داند.

پیدایش و رواج ارزان کودهای شیمیایی، خشک شدن آب رودخانه ها و جویبارها، ورود ماشین آلات و ایجاد سر و صدای مزاحم، عدم آسایش کبوتران و سمپاشی بی رویه درختان و تخم های علوفه رها شده در زمین که سفره تغذیه کبوتران بود، و شکار کبوتران با تفنگ شکاری شبانه باعث فرارکبوتران و تخلیه کبوترخانه ها از کبوتر شد.

در قدیم برای جلوگیری از صید کبوتر و فراری ندادن کبوتر از کبوترخانه، این اعتقاد و باور وجود داشت که کبوتر سمبُل صلح و دوستی بوده و مقدس است، حتی کبوتر را به حرم امامان راه دادند، تا مردم اعتقاد به مقدس بودن او داشته باشند، و بد یمن بودن صید آنرا را رواج می دادند تا مردم آزارشان به کبوتر و کبوترخانه ها نرسد، اصولاً جا افتادن این باور و اعتقاد به این که کبوتر نماد صلح و دوستی است و اینکه در اکثر کشورها این باور وجود دارد، نشان می دهد که کبوترخانه تاریخی بس طولانی دارد.

معماری کبوترخانه ها :

اولین مرحله در ساخت یک کبوترخانه بررسی موقعیت مکانی برای احداث آنست. اول اینکه کبوترخانه حتماً باید در کنار آب، کنار رودخانه ، جوی ، جلگه باشد. دوّم اینکه محلّ باید در یک فضای باز دور از سر و صدا باشد. هر نوع عملی که باعث ترس و وحشت کبوتران گردد، باعث فراری شدن کبوتران از کبوترخانه خواهد شد.

به دلیل حفاظت از کبوترخانه و دانه دهی در زمستان، کسانی که حیاط خانه شان بزرگ بود و به کود آن در کشاورزی نیاز داشتند در خانه هایشان کبوتر خانه می ساختند.

کبوترخانه ها به شکل مکعب، مکعب مستطیل، استوانه ای، چند وجهی به صورت تنها، یا چند قلو و یا چند تا در کنار هم ساخته می شدند (در ابعاد طول ۱۴ الی ۲۵ متر و عرض آن ها از ۶ تا ۱۰ متر و به ارتفاع ۷ تا ۱۰ متر. این ابعاد بستگی داشت به محلّ احداث کبوترخانه، نیاز مالک کبوترخانه به کود کبوتر و توان هزینه گذاری فرد، داشتن علاقه و انگیزه نگهداری کبوتر و مدیریت اداره آن)

نمای بیرونی کبوترخانه: گذاشتن یک درب کوچک برای ورود و خروج و برداشت کود و فضولات کبوتران بنام ( زبل Zbi و یا زغل Zeghl ) ، در بعضی از کبوترخانه ها راه ورودی از درب خارج کردن کود کبوتران جدا بود و تعبیه یک پنجره کوچک با سوراخ های کبوتر رو، به وسیله آجر و یا بوسیله چوب و یا با تنپوشه سفالی، برای عبور و مرور کبوتران، به ابعاد تقریبی ۸×۱۵ سانتیمتر و عمق ۲۰ یا ۳۰سانتیمتر.

کبوترخانه ها به خاطر تنوع معماری بسیار، شکل ، اندازه، تکرار موزون و هماهنگی آن ها با طبیعت و زیبایی های اطراف، به ویژه با سازه های اعجاب آور، هماهنگی درونی آن ها می توانند یکی از جاذبه های جهان گردی بشمار آیند.

کبوتر خانه امیرفرهنگی:

بعنوان نمونه ای از این کبوترخانه ها کبوترخانه امیر فرهنگی را میتوان نام برد. کبوترخانه امیرفرهنگی مربوط به اواخر دوره قاجار است و در بناب، خیابان شهید باهنر واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۲۸۴۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این بنا از سه طبقه تشکیل شده است که طبقه بالایی به عنوان نگهبانی و طبقه وسطی برای نگهداری کبوتر و طبقه پایینی به عنوان خانه باغ مورد استفاده قرار می گرفت. در جنگ جهانی دوم توسط هواپیماهای جنگی روس به گمان اینکه این مکان یک برج دیدبانی برای پاسگاه نظامی است مورد هدف قرار گرفت ولی خوشبختانه آسیب جدی به آن وارد نشد. این بنا اکنون در وضعیت تخریبی قرار گرفته و اگر مورد مرمت قرار نگیرد به کلی نابود خواهد شد. می توان این برج را یکی از آثار منحصر به فرد استان آذربایجان شرقی در نظر گرفت. با توجه به یادنوشته های روی دیوار این بنا قدمت آن ۱۱۲ سال تخمین زده می شود (سال ۱۲۸۰ ه.ش) این بنا اولین بار توسط حاج عباسعلی امیرفرهنگی به سال ۱۳۴۲ ه.ش مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و نیز در سال ۱۳۹۰ به درخواست وراث امیرفرهنگی اداره میراث فرهنگی اقدام به بازسازی اثر کرد و به همت مرحوم حاج عباسعلی امیرفرهنگی و اداره میراث فرهنگی این خانه باغ پا بر جاست و سالانه بازدید کنندگان زیادی از این اثر منحصر به بازدید به عمل می آورند.

پرورش طاوس همراه با کبوتر:

هنوز هم در برخی از مناطق بناب کبوتر خانه دایر است. حتی برخی مناطق در کنار کبوترخانه ها مکانهایی مشابه نیز برای پرورش طاووس احداث کرده اند.

منبع: تریپ یار