از عشایرشاهسون چه می‌دانید؟

به گزارش سلام نو، جامعه عشایری یادگارانی از تاریخ درخشان و پرافتخار این سرزمین کهن سال با قدمتی نزدیک به ۱۲۰۰۰ سال تاریخی می باشند . در آذربایجان، ایلات و طوایف متعددی مانند ایل شاهسون و ارسباران زندگی می کنند. ییلاق آن ها عمدتا در کوهپایه های سبلان و قوشا داغ در پیرامون شهرهای مشگین شهر، سراب و اهر واقع است و طوایف خلخال در کوه های طالش زندگی می کنند. قشلاق شاهسون ها و طوایف ارسباران در دشت مغان و گرمسیر طوایف خلخال، حاشیه رود قزل اوزن است.

کشور ما از جمله معدود کشورهایی است که در آن عشایری از همه اقوام در سراسر کشور پراکنده‌اند. بدون وجود عشایر چرخه طبیعی اکوسیستم دچار اختلال شده و به زودی از بین می‌ رود. هدف از جذب گردشگر، کمک به بقای این اقوام از طریق افزایش شاخص‌ های سلامت و... است.

عشایر ایران که معیشت و آداب و رسوم خاص خود را دارند در ایران یکی از جذاب ترین شیوه های زندگی اجتماعی به شمار می آیند. استان اردبیل از ایل ها و عشایر متعددی برخوردار است که مهم ترین و منسجم ترین آن ها ایل های شاهسون و ارسباران هستند که درمناطق گوناگون استان پراکنده شده اند. ایل شاهسون ازمهم ترین و معروف ترین ایل های استان های اردبیل و آذربایجان شرقی به شمار می رود که دارای پیشینه تاریخی زیادی بوده و از ویژگی های خاص اجتماعی- فرهنگی برخوردار است. اعضای این ایل دام دار هستند و از مراتع سرسبز کوه های خطه اردبیل استفاده می کنند. عشایر ارسباران نیز در نواحی کوهستانی به سر می برند و قلمرو عمده آن ها بخش باختری دشت مغان است. عشایر خلخال در نواحی کوهستانی و جنگلی شهرستان خلخال زندگی می کنند.

این مردمان صادق و سلحشور و کم ادعا، کهن ترین ارزش های بومی را میراث دارند و حافظان اصیل سرزمین ایران و سرحدات کشور هستند.

شاهسون ها از آداب و رسوم سنتی و قوی برخوردارند، هرچند که از گذشته های دور از حوادث و خطرات دور نمانده و تحولات زمان برآن ها بی تاثیر نبوده است. بر اساس قرارداد ترکمنچای قسمتی از مرزهای شمالی ایران به روس ها واگذارشد و به این ترتیب قسمت بزرگی از منطقه قشلاقی شاهسون ها از بین رفت.

براساس سرشماری ۱۳۸۷ عشایر استان از دو ایل بزرگ بنام های ایل شاهسون با ۹۳/۴ درصد و ایل قره داغ با ۵/۱ درصد جمعیت و دو طایفه مستقل شاطرانلو با ۳/۸ درصد و طایفه مستقل فولادلو با۱/۳ درصد جمعیت در قالب ۱۵۱۹۲خانوار و ۸۰۰۰۰ نفر جمعیت ، تشکیل یافته است .

ایلات و عشایر حوزه شمال غرب

حوزه استقرار عشایر شمال غربی ایران شامل عشایر مستقر در سرزمین آذربایجان (استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان) و بخشی از گیلان است که به دلیل کوهستانی بودن منطقه از تنوع آب و هوایی برخوردار است. جنگل های تنک، مرغزارهای سرسبز و مراتع پهناور و سرسبز از ویژگی های این ناحیه است که سبب رونق زندگی عشایر در این منطقه شده است.

در آذربایجان، ایلات و طوایف متعددی مانند ایل شاهسون و ارسباران زندگی می کنند. کوچ نشینان ارسباران در منطقه زیبای ارسباران در ناحیه کوهستانی و جلگه ای به سر می برند و قلمرو عمده آن ها در بخش باختری دشت مغان در پیرامون شهرستان اهر است. نام این ایل از منطقه سکونت آن ها بین سرزمین ارسباران و قره داغ گرفته شده است. سابقه تاریخی این ایل نیز شباهت زیادی به تاریخ شاهسون ها دارد. منطقه تابستانی ییلاقی ایل ارسباران را کوه های اطراف سبلان و ارسباران، قوشا داغ در پیرامون شهرهای مشگین شهر، سراب و اهر تشکیل می دهد. منطقه زمستانی (قشلاقی) ایل ارسباران را نیز جنوب دشت مغان و اطراف رود قره سو و کنار رود ارس در منطقه خدا آفرین تشکیل می دهد. کوچ نشینان ارسباران همانند شاهسون ها از طایفه، تیره، کویک، اوبه و خانواده تشکیل شده است. جشن ها و آیین های این ایل شباهت بسیار زیادی به مراسم ها و آیین های ایل شاهسون دارد.

طوایف خلخال در کوه های طالش زندگی می کنند. قشلاق شاهسون ها و طوایف ارسباران در دشت مغان و گرمسیر طوایف خلخال، حاشیه رود قزل اوزن است.

ایلات کردزبان میلان و جلالی نیز در همین حوزه در منتهی الیه شمال غربی در حاشیه مرز استان آذربایجان غربی با کشور ترکیه زندگی می کنند. مهمترین ایلات این قطب را عشایر شاهسون، جلالی، قره داغ (ایل ارسباران) میلان، شکاک، زرزا، پیران، پنیانشین، سادات، قره پاپاق، مامش و سعدلو تشکیل می ­دهند.

عشایر شاهسون

شاهسون ها جزء ایلات و طوایف عشایری ترک تبار و ترک زبان ایران هستند از نظر پیشینه تاریخی ، نیاکان این گروه عشایری به اسم ترکمنان “غز ” یا ” اغوز ” از اواخر قرن سوم هجری از مرزهای شمال شرقی ایران وارد سرزمین خراسان بزرگ شده و از سلطان محمود غزنوی اجازه استقرار در آن نواحی را یافتند . پس از مرگ سلطان محمود و طی دوران جنگ بین سپاه مسعود غزنوی و سلجوقیان ، ترکان غز جانب سلجوقیان را گرفته و با شکست مسعود ، ترکمن های غز به همراه سپاهیان پیروز سلجوقی وارد سرزمین ایران شده و در مناطقی از شمال شرق تا شمال غرب ایران و بخصوص در آذربایجانشرقی و دشت مغان ، نواحی وسیعی از آسیای صغیر ( ترکیه امروزی ) ، قسمتهایی از شام (سوریه کنونی ) و شمال عراق پراکنده شده و عمدتاً به شیوه چادر نشینی گذران زندگی می کردند . از دوره صفویه تا قرن معاصر ، طوایفی از عشایر ترک زبان شاهسون در منطقه وسیعی از ایران پراکنده بوده اند . از میان مجموعه ایلات و طوایف ترک زبان مورد اشاره در دوره معاصر لفظ ایل شاهسون (ائل سون) فقط به آن تعداد از طوایف اطلاق می شود که قلمرو و استقرار ییلاقی و قشلاقی آنها عمدتاً در استانهای اردبیل و آذربایجانشرقی قراردارد و تعدادی از طوایف شاهسون مستقر در منطقه قره داغ استان آذربایجانشرقی ” ایل ارسباران ” نیز اطلاق می شود.

الگو های کوچ و ایل راهها (انواع، اشکال، وسیله، مسافت)

شیوه زیست عشایر  مبتنی بر زیست ییلاق و  قشلاق بوده و به صورت عمودی از کمترین ارتفاع (۴۰متر از سطح دریا ) تا ارتفاع ۴۵۰۰ متری ادامه دارد . تحولاتی که در طی چند ساله اخیر در استان اتفاق افتاد در کوچ و  سازمان ایلی تحولاتی جدی بوجود آورد. شرایط اکولوژیکی حاکم بر مناطق عشایری سبب شده است که عشایر دو بار در سال کوچ کنند ،بدین معنی که در اوایل پاییز از مناطق ییلاقی به مناطق قشلاقی کوچ کرده و بار دیگر در اواسط اردیبهشت ماه با تحول شرایط اقلیمی به ییلاق بر می گردند . بنابراین حدود ۴ ماه از سال در ییلاق و نزدیک به ۷ ماه در قشلاق استقرار می یابند و  یک ماه نیز در رفت و برگشت و در مسیر کوچ می باشند.

عشایر استان با طی مسافتی حدود ۴/۴۳   الی ۲۸۰ کیلومترفاصله از مسیر ۵ ایلراه خودشان را به ییلاق می رسانند.

لازم به توضیح است عشایر استان اردبیل قبل از رسیدن به منطقه ییلاقی حداکثر ۱۵ روز در مناطق یازلاق می مانند و به تدریج خودشان را به ییلاقات می رسانند.

مسیر کوچ و ایل راههای اصلی عشایراستان :

۱- مغان - انجیرلو - قباله -  برزند - شمسیر - کنگرلو -  ییلاقهای مشگین شهر و حومه با مسافت  ۵/۱۰۷ کیلومتر

۲- مغان - انجیرلو - شهر گرمی - بیل داشی -  شهر رضی -  روستای سامیان - شهر اردبیل - ییلاقهای باغرو و بزغوش با مسافت ۱۷۴ کیلومتر

۳- مغان- روستای بران - روستای آقا محمد بیگلو - روستای زیوه - صلوات- کنگرلو -  ارباب کندی - سامیان - اردبیل در شهر اردبیل به دو مسیر

ییلاقهای بالای سرعین با مسافت ۷/۲۷۱ کیلومتر

ییلاقهای شهرستان سراب با مسافت ۹/۲۷۹ کیلومتر

۴ - سجهرود - برندق- نیساز - آق سو - سوسهاوا - ییلاق قزل بلاغ با مسافت ۲/۱۰۶ کیلومتر

۵- جعفرآباد  - تیل-  کرین- لرد - ییلاق طالشه درق با مسافت ۴/۴۳ کیلومتر

با بررسی مسافت ایل راههای عشایر طولانی ترین مسیر حد فاصل شهرستان پارس آباد از استان اردبیل و شهرستان واقع در استان آذربایجان شرقی به طول ۲۸۰ کیلومتر می باشد و کوتاه ترین مسیر مربوط به شهرستان خلخال ۴/۴۳ کیلومتر گزارش شده است .

مسکن عشایر:

شاهسون ها به مجموعه چند آلاچیق و کومه ای که در یک نقطه برپا شده باشد، اوبا می گویند. محلی که اوبا در آن قرار گرفته و یا به جایی که چادرها در آنجا برافراشته میشوند یورد اطلاق میگردد. مشخصه اصلی یورد سنگ چینهای هلالی شکل (قوسی) است که به موقع استقرار اولین آلاچیق یا کومه در آنجا، برای گذاشتن فارماش (جا رختخوابی پشمی) و سایر اسباب و اثاث چیده شده و چوبهای چادرها به این فاصله تقریبی یک متر خارج از این سنگ چین هلالی چیده میشوند. سبب اصلی چیدن این سنگها به خاطر مصون نگهداشتن اسباب و اثاث پشمین از تماس با کف زمین جلوگیری از نفوذ نم و رطوبت به داخل آنهاست. معمولاً هر فرد عشایر تا آخر عمر به خاطر دارد که در کدام یورد به دنیا آمده است. همچنین هر کدام از این یوردها دارای القاب یا عناوین قراردادی به خصوص هستند که ممکن است برخی از اسامس یادآور یک جریان تاریخی و یا واقعه و پیشامدی نیز باشد. به دلیل اینکه در مقایسه با سایر مناطق عشایری ایران هر دو ناحیه سردسیر و گرم سیر شاهسون، (تابستان ییلاق و زمستان قشلاق) آب و هوای سردی دارند به همین خاطر عشایر شاهسون به تجربه دریافته اند از چادری استفاده نمایند که حتی المقدور بیشترین هماهنگی را با شرایط محیطی داشته باشد.

آلاچیق و کومه

شاهسون ها در چادرهای نیم کره ای شکلی زندگی می کنند که آن ها را آلاچیق و برخی را کومه می نامند. کومه معمولا از آلاچیق کوچک تر است و از جنس خشن بافته می شود ولی آلاچیق با ظرافت و مهارت بافته می شود و دوام آن ها از کومه بیش تر است. فضای داخلی کومه ها به طور معمول ۵ متر است. آلاچیق اصلی عموما از نمد سفید و با ظرافت است این نمدها با طرح های رنگی در جلو و طرفین تزییین یافته و سر درب ورودی ها منگوله هایی آویزان است.

نمدهای این چادر به علت باران و گرد و خاک و دود داخل به تدریج قهوه ای و سرانجام سیاه می شوند. چاتماcatma نیز نوع دیگری از چادرهای عشایر شاهسون است که در توقف گاه های موقت برپا می شود.

چادرها دو قسمت دارند، یک بخش چوبی که می‌تواند متشکل از ۲۴، ۲۸ یا ۳۲ ستون باشد و قسمت پارچه‌ای که از نمد حاصل از پشم گوسفند تهیه می‌شود و توسط طناب‌های دست‌ساز بهم متصل می‌شود. حاصل کار بسته به تعداد ستون‌های به کار رفته اتاقی ۶×۶ یا ۶×۸ با سقف گنبدی شکل است.

آداب و رسوم عشایر

قدمت تاریخی شاهسون ها سبب شده آداب و رسوم و شیوه های معیشت آن ها برای افراد عادی جذاب و دیدنی باشد، چنان که بازدید از زندگی عشایر شاهسون یکی از پرطرف دارترین برنامه های گردشگری ناحیه آذربایجان شرقی و اردبیل به شمار می آید. ایل شاهسون از طایفه، تیره، کویک و هر کویک از چند اوبا و اوبا ها از تعدادی خانواده تشکیل شده است. در راس هر طایفه؛ ایل بیگی از سوی دولت مرکزی برای حفظ نظم و وصول مالیات انتخاب می شد ولی اداره طایفه برعهده بیگ بوده که از طرف ایل بیگی گمارده می شد. شاهسون ها از سجایای اخلاقی خوبی برخوردار هستند و در تیراندازی و شکار و میهن پرستی شهرت دارند. آن ها به زبان آذری صحبت می کنند.

برپایی جشن ها و آیین های اسلامی و ایرانی از مهم ترین آداب و رسوم آنها به شمار می آید که به شکل های خاصی و با رعایت اصول ایل انجام می شود و برای گردشگران بسیار جذاب، دیدنی و شنیدنی است.

شاهسون ها جشن های خود را درمیدان برگزار می کنند و در عید های مذهبی از جمله عید قربان و عید فطر پس از نماز عید به دید و بازدید یک دیگر می روند.

مراسم ها و آداب ازدواج در میان این ایل از اهمیت زیادی برخوردار است. وقتی پسری خواهان دختری است دو نفر از ریش سفیدان ایل را به چادر پدر دختر می فرستد و آن ها در صورت توافق عهد و پیمان می بندند و خیلی به آن اهمیت می دهند. پس از خواستگاری؛ خانواده داماد برای عروس هدایایی از قبیل: روسری، گردن بند، آینه، پارچه و شیرینی می برند. چند روزمانده به تاریخ عروسی از مهمانان دعوت به شرکت در مراسم می شود. مهمانان هدایایی به همراه می آورند و به محض نزدیک شدن مهمانان؛ داماد و همراهان وی به اتفاق نوازندگان سازهای محلی به استقبال آن ها می روند. مهمانان شام را در چادر خانواده داماد می خورند و مبلغی به آشپز و آبدارچی هدیه می کنند. این مراسم چند روز ادامه دارد و در روز آخر مهمانان به خانه عروس رفته و عروس را همراه خود به چادر داماد می آورند. زمانی که عروس قصد خروج از منزل پدر را دارد، یکی از افراد خانواده او کمربند زیبای طلایی به کمر او می بندد، سپس عروس با آینه و جهیزیه خود به سمت خانه داماد حرکت می کند. هنگامی که عروس به چادر داماد نزدیک شد، داماد سیب سرخ یا دسته گلی به طرف او پرتاب می کند که دراین موقع سوارکاران هر یک به نوبه خود به نمایش های محلی می پردازند.

صنایع دستی و فرآورده های لبنی:

شاهسون ها یکی از بزرگ ترین دام داران و کشاورزان ناحیه آذربایجان شرقی و اردبیل هستند. زندگی آن ها تا حدود زیادی به دام وابسته است و وجود فرآورده های دامی سبب شده است که صنایع دستی در میان این ایل اهمیت زیادی داشته باشد. صنایع دستی عشایر بیشتر از پشم ساخته می‌شود. از جمله مهمترین صنایع دستی جامعه عشایری می توان به محصولات دست بافی چون قالی، قالیچه، گلیم، زیلو، ورنی، جاجیم، خورجین، توبره، چوقا، لباس‌های سنتی، کلاه، دستکش، جوراب پشم نقشدار، گیوه و پاپوش، پلاس و ... اشاره کرد. همچنین طناب‌هایی با طرح و نقش‌های مختلف است که گردشگران آن را عموما برای سوغات تهیه می‌کنند.انواع گلیم، جاجیم، خورجین و جل اسب ازمهم ترین صنایع دستی عشایر شاهسون به شمار می آید. مهم ترین بافته شاهسون ها گلیم های سوزن دوزی و ظریف معروف به سوماک است که درزبان محلی آن را ورنی بافی می گویند. ورنی بافی مهم ترین و زیباترین صنایع دستی این ایل است که طرح های پیچیده آن را با دستگاه های عمودی یا افقی به صورت تکه های دراز و باریک به طول ۳ متر می بافند و سطح آن ها را با نقش های پیچیده، سوزن دوزی می کنند. معمول ترین و معروف ترین طرح این گلیم ها کشتی نوح نام دارد که به شکل سوزن دوزی با طرح کشتی است و در وسط آن درخت و اطراف آن پرندگان و جانوران دیده می شوند. شایان ذکراست که ورنی عشایر ارسباران در کشورهای اروپایی و حوزه خلیج فارس خریداران بسیار دارد..

مفرش نوعی صنایع دستی روستایی و عشایری است که در منازل روستایی برای نگه داری رخت خواب و لوازم خواب از آن استفاده می شود و در کوچ ایلات و عشایر نیز مفرش وسیله بسیار مناسبی برای حمل وسایل مختلف به شمار می‌آید. مفرش به شکل مکعب مستطیل است و در اندازه‌های مختلف به هم دوخته می ‌شود و نقش و نگارهای زیبا و دل‌انگیزی دارد.

جل اسب های ایل شاهسون هم از لحاظ سبک خاص تصویر حیوانات و پرندگان و هم از لحاظ رنگ پردازی، از بهترین رو اسبی های ایران به شمار می روند. خورجین برای حمل اشیا و وسایل دستی مورد استفاده قرار می ‌گیرد و با نقوش خاص و زیبایی بافته می شود. علاوه بر خورجین، برخی دیگر از لوازم مورد نیاز عشایر مانند بزک شتر و نوار مخصوص چادر به همین شیوه بافته می شود.

در کل صنایع دستی جامع عشایر استان از نظر مواد اولیه عمدتاً وابسته به دامهای عشایر می باشند.

عمده محصولات تولیدی از شیر خام شامل پنیر ، کره و کشک می باشد.

غذای عشایر:

غذاهایی که عشایر با آنها از مهمانان پذیرایی می‌کنند عمدتا به‌طور کامل از مواد طبیعی موجود شامل لبنیات، گوشت و سبزی‌های محلی تهیه شده است و شامل آبگوشت، کباب، بزباش، شیربرنج و آش دوغ است.

پوشاک عشایر:

لباس های محلی ایل شاهسون یکی از مهم ترین جاذبه های فرهنگی این ایل به شمار می آیند.

عشایر، از معدود جوامعی هستند  که شکل غالب پوشاک زنان و مردان آن ها از اصالت و هویت ویژه ای برخوردار است و با وجود آنکه در یکصد سال اخیر، تغییر و تحولاتی جدی به خصوص با رواج فرهنگ بیگانه حتی روی پوشش رخ داده است اما کمتر توانسته است اثری بر شکل و ماهیت پوشاک محلی عشایر بگذارد. آنان هرگز کم مهری به فرهنگ خودی خویش نشان نداده و در پوشش، از سنت های اصیل خود فاصله نگرفته اند.

مردان ایل شاهسون پوشاک اختصاصی ندارند، کت و شلوار و کلاه آنان معروف به کپیkepi یا کلاه ترک داری که نظیر کلاه مردان گیلان است؛ تشکیل دهنده پوشاک مردان شاهسونی است.

لباس بانوان ایل شاهسون هریک یاد آور گوشه ای از پوشش مردم سایر مناطق ایران زمین است. روسری بانوان را چارقد گلداری تشکیل می دهد که با یک کلاغی بسته می شود. پیراهن زنان ایل شاهسون از رنگ های متنوع و شاد تشکیل شده و بلند است. تنبان؛ شلیته ای است که می پوشند و شبیه تنبان های بانوان گیلان، بختیاری و قشقایی است. جلیقه زنان شاهسون را پارچه های دوخته شده بدون آستین تشکیل می دهد که روی آن ها سکه های طلا و نقره دوخته شده است و تعداد سکه ها نشان دهنده میزان ثروت خانواده است.

راهنمای گردشگری عشایر:

اگر با خواندن این گفت‌وگو ترغیب شده‌اید که گردشگری عشایر را تجربه کنید، می‌توانید جهت هماهنگی و راهنمایی‌های لازم با شماره   ۰۹۱۴۸۰۹۲۳۵۵ تماس بگیرید و جزئیات بیشتر را درباره آنچه لازم است بدانید و زمانی که می‌توانید بیشترین بهره را از سفر بگیرید، از آقای مغانلو جویا شوید.

حسینعلی صادق مغانلو زاده و بزرگ شده در میان عشایر است و هنوز هم هر سال، ییلاق و قشلاق را به همراه خانواده اش تجربه می‌کند. این فعال حوزه گردشگری عشایر مدرک کارشناسی ارشد جغرافیای طبیعی دارد و از حدود پنج سال قبل فعالیت خود را در زمینه برگزاری تورهای عشایری و جذب توریست‌ های علاقه‌مند به گردشگری عشایری آغاز کرده است. علاوه براین، مغانلو تحقیق و پژوهش در زمینه گردشگری را نیز دنبال می‌ کند.

در مورد عشایر میتوان از کتب و نشریات زیر نیز کسب اطلاعات نمود:

دلبافته ها (در مورد صنایع دستی عشایر) نوشته شهروز جدید مغانلو

مغان ، نگین آذربایجان ( در دو جلد) نوشته احد قاسمی

مردم عشایر ایران  نوشته پروفسور ریچارد تاپر

منبع: تریپ یار