قلعه قهقهه تبعیدگاه مجرمان سیاسی

به گزارش سلام نو به نقل از تریپ یار، بیشتر وقایعی که مورخان درباره قلعه قهقهه ذکر کرده اند، مربوط به دوران صفویه است اما این به معنی آن نیست که این قلعه دردوران صفویه ساخته شده. اتفاقا تحقیقات باستان شناسی به عمل آمده نشان می دهد که استقرار در این قلعه به دوران قبل از اسلام می رسد.این قلعه که در زمان بابک خرمدین و صفویه اهمیت بسیار زیادی داشته است، سال ها به عنوان خزانه سلطنتی و مهم ترین زندان حکومت استفاده شده است. قلعه ای که تبعیدگاه مجرمان سیاسی بود.

این بنا در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ تحت شماره ۶۱۹۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

قلعه قهقهه قلعه‌ای مشهور بودکه در ناحیۀ یافت از توابع قراچه‌داغ بر بالای کوه بلندی ساخته شده بود. قلعه در زمان صفویه مخفیگاه خزاین و مجلس شاهزادگان و امرای مغضوب بود. دفاع از آن آسان و دست یافتن بدان سخت بود زیرا دامنۀ کوه معبری تنگ و دشوار داشت.

دژ قهقهه (قاه‌قاه قالاسی) در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان مشکین شهر در استان اردبیل قرار دارد. این دژ به دلیل اینکه محل زندانی شدن افراد سیاسی مهمی - مانند شاهزادگان صفوی - در زمان گذشته بوده‌است در تاریخ شهرت بسیاری دارد. قهقهه از لحاظ لغوی به معنای آواز بلند در خنده و همچنین به معنای آواز کبک می‌باشد. دژ قهقهه در بخش مرادلو ، ما بین روستای گنچویه و قره آغاج کلان از توابع مشکین‌شهر و در فاصله ۸۵ کیلومتری شمال مشکین شهر در استان اردبیل واقع شده است.

طبق تحقیقات باستان‌شناسی به عمل آمده استقرار این قلعه به دوران قبل از اسلام می‌رسد. در زمان بابک و صفویه از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و سال‌ها به‌ عنوان خزانه سلطنتی و مهم‌ترین زندان مورد استفاده قرار گرفته است.

قلعه قهقهه یکی از استوارترین و تسخیر ناپذیرترین قلعه های ایران بوده که بعد از گذشت سال ها هنوز هم شکوه و استحکام خود را حفظ کرده است

قهقهه‌، احتمالا نام برخی از مکان‌های دیگری نیز بوده است‌، چنان ‌که دهی از دهستان میان ولایت حومه شهر مشهد نیز به همین نام است.

مشخصات بنای قلعه:

به گفته یکی از کارشناسان باستان شناسی این قلعه از واحدهای تاسیسات دفاعی، نگهبانی، زندان، مخازن و انبار تشکیل شده و تمامی نکات امنیتی در احداث این قلعه برای نگهداری زندانیان رعایت شده است.

این قلعه در تپه سنگی به ارتفاع تقریبی ۳۰۰ متر از زمین‌های اطراف قرار داشته و اطراف آن را با حصار مستحکم و غیر قابل نفوذ احداث نموده‌اند که با گذشت سالیان دراز هم اکنون نیز ورود به آن تقریباً غیر ممکن بوده و فقط در شرایط جوی مناسب امکان‌پذیر است سطح قلعه حدود ۵ هکتار (۱۰۰×۵۰۰) و اختلاف سطح در سطح فوقانی قلعه کمتر از ۳۰ متر است.

شگفت انگیزترین معماری قلعه شبکه آب آن است. تنها راه استحصال آب در این دژ جمع کردن آب‌های سطحی حاصل از آب باران و بارش برف است .

دژبانان و یا ساکنان برای اندوختن آب حفره‌هایی مانند حوضچه در مسیر آب باران روی صفحه افقی در دل سنگ کنده‌اند که از آن جمله می توان به چهار مخزن به قطر پنج متر در قسمت شمال شرقی و تعداد ۱۱ آب انبار به ابعاد ۵۰×۱۰×۲٫۵در قسمت غربی قلعه اشاره کرد. در نگاه اول علت استفاده این حوضچه ها در دل کوه و در ارتفاعات که به شکل بدیعی کنده شده برای بیننده مبهم است اما مطالعه تاریخ این منطقه نشان می دهد که این حوضچه ها به راستی برای تامین آب آشامیدنی استفاده شده است.

بلندترین بخش دژ قسمت جنوبی آن است. آثاری در این قسمت دیده می‌شود که حکایت از وجود یک ساختمان ۲۲×۲۴ متری دارد که هم اکنون با خاک یکسان شده و به احتمال قوی جایگاه نگهبانان بوده‌است؛ چرا که این قسمت به طور کامل به قلعه و دره‌های همجوار اشراف دارد. این ساختمان با ملات گچ آهگ و آجر ساخته شده بوده‌است.

این دژ شامل سه دیوار یا سه حصار متداخل است و حصار چهارم به عنوان زندان از آن استفاده می‌شده است. تنها مسیر صعود به قلعه از مسیر شمال شرقی است که پس از حدود یک ساعت پیمایش مسیر می‌توان به ورودی قلعه رسید. این ورودی، راهرویی با طاق جناقی است که از سنگ و آجر ساخته شده و از آن به محوطهٔ قلعه راه وجود دارد. زندان دژ در منتهی‌الیه قسمت شرقی قلعه واقع شده و راه ورودی آن حفره‌ای طبیعی است که در دل تخته سنگی عظیم و قطور وجود دارد و با قراردادن سنگی دیگر در مقابل آن، همچون در، زندان را محصور می‌کردند. ۳ قسمت فضای زندان به پرتگاه و به‌ سوی دره‌ای ۸۰ متری است.

سطح فوقانی صفه قله که تاسیسات قلعه در آن ها بنا شده نسبتا مسطح و در حدود یک هکتار وسعت دارد این قلعه در ۴ طرف دارای بریدگی های عمودی و پرتگاه های رفیعی است که نفوذ ناپذیر می باشد تنها در بخش کوچکی از ضلع غربی دارای بریدگی های کم ارتفاع و با شیب های نسبتا ملایم می باشد که به دامنه ها راه پیدا می کند در بریدگی ها کم ارتفاع پله های کم عرض کنده شده و در بعضی نقاط به آن افزوده اند در هر حال محل عبور و صعود به قلعه در حد و ظرفیت یک نفر بوده است. با احداث باروها - برج ها - دروازه ها در مسیر های ورودی بر صلاحیت قلعه افزوده اند. مصالح به کار رفته سنگ مالون ماسه ای و آذرین با ملات گچ می باشد طاق هشتی و بخشی کوچکی از تاسیسات روی قلعه آجر چهار گوش می باشد. واحدهای تشکیل دهنده قلعه اعم از تاسیسات دفاعی - نگهبانی - زندان - مخازن - انبار و ... هنوز مطالعه نشده است لازم است به موازات عملیات حفاظتی و ساماندهی پژوهش های باستان شناسی نیز انجام پذیرد. در ارتفاعات قلعه و در دامنه های آن هیچ گونه چشمه ای مشاهده نشده است تنها منبع تامین آب مورد نیاز ساکنان قلعه حوضچه هایی است به طول و عرض تقریبی ۵×۳ متر و عمق ۲ الی ۴ متر که در مسیر آب باران روی صفه فوقانی کنده شده و در زمستان ها با آب برف و باران پر می شده است آب اضافه بر آن احتمالا بوسیله قاطر و حیوانات بارکش از روستای همجوار به قلعه حمل می شده است ارتفاع قلعه از سطح دریا ۱۱۷۹ متر و از بستر دره های اطراف ۳۰۰ متر می باشد.

دژ قهقهه در زمان صفویان:

قلعه قهقهه با وجود امکانات طبیعی و اندکی تغییر به دست بشر، دژی مستحکم و دست نیافتنی و محلی امن جهت نگهداری خزاین و جواهرات سلطنتی و شورشیان خطرناک و زندانیان سیاسی بوده‌است. اسکندر بیگ مولف کتاب عالم آرای عباسی می‌نویسد: «قهقهه قلعه‌ای عالی است واقع در قراجه داغ بر فراز قله کوه سنگی است که ساکنین آن با قلعه فلک‌الافلاک و نگهبانان آن با شب‌زنده‌داران فلک الافلاک همرازند».

همچنین محمد یوسف واله اصفهانی مولف کتاب خلد برین چنین می‌نویسد: «نسیم سبک خیز را مجال عبور از حوالی قلعه قهقهه نیست».

شاید هیچ کدام از پادشاهان صفوی به اندازه شاه تهماسب از این قلعه استفاده نبرده باشند. آنقدر که گفته می شود قلعه قهقهه در عصر شاه تهماسب اول صفوی یکی از پر رونق ترین قلعه های ایران بوده است. شاه تهماسب که بسیار مستبد و خودکامه بود، با زندان کردن بیشتر اطرافیانش در این زندان، رونق زیادی به قلعه قهقهه بخشیده بود! او هر کس را که مورد کوچک ترین سوء ظن و سوء تفاهم قرار می گرفت یا می کشت، یا راهی قلعه مخوف قهقهه می کرد!

قلعه از مهم ترین و مستحکم ترین قلعه های دوره صفویه بوده است که شاهزادگان وامیرانی چون سام میرزا (برادر شاه تهماسب) _ القاص میرزا _ اسمعیل دوم _ خان احمد خان حاکم گیلان _ امیر خان _ حاکم ترکان و ... در آن زندانی بوده اند. در زمان جنگ های ایرانی و عثمانی خزاین شاهان صفوی در آن نگهداری و حفاظت می شده است اهمیت این قلعه از اواخر دوره صفویه بتدریج کمتر شده ودر دوره قاجاریه به یکباره متروکه شده است. احتمال دارد این قلعه نیز چون قلعه های بابک_ پیغام _ پشتو _ نودوز و ... در دوره های قدیم تر و حتی در قبل از اسلام نیز به لحاظ اهمیت سوق الجیشی مورد استفاده بوده باشد لازم است در جریان حفاظت و ساماندهی برای نگهداری و مطالعه کلیه یافته های باستان شناسی مخصوصا سفال دقت کافی مبذول گردد.

زندانیان دژ قهقهه

شاه اسماعیل دوم معروفترین زندانی قلعه است. اسماعیل میرزا  که بعدها بعنوان شاه اسماعیل دوم به تخت نشست، فرزند شاه تهماسب یکم صفوی است. وی مردی شجاع جنگجو و تیغ‌ زن بی‌دریغ بود و به علت زیاده‌ روی و دخالت در امورات پدری و گردن ندادن به فرامین پدر دستگیر و در قلعه قهقهه به مدت ۱۹ سال و ۶ ماه و ۲۱ روز و تا مرگ پدر در زندان مخوف دوام آورد و سرآنجام با گردش دوران پا به قدرت نهاد و بسیاری از کسان و خویشان را که در این مدت پادرمیانی نکرده بودند از دم تیغ گذراند.

القاص میرزابرادر دیگر شاه طهماسب نیز مدتی در قلعه قهقهه زندانی بود. وی بعلت پاره‌ای نارضائیها بر ضد برادر قیام کردوبه سلطان سلیمان عثمانی پناهنده شدوسلطان را بجنگ با ایران تحریک کرد لیکن سرانجام گرفتارشدودر قلعه قهقهه محبوس  گردید و چندی بعد بفرمان پادشاه او را از فراز قلعه بزیر افکندند.

آخرین واقعه مهمی که درقهقهه اتفاق افتاده است طغیان زندانیان قلعه قهقهه‌درسال ۱۰۱۹ در دوران سلطنت شاه عباس اول است. درین سال عده‌ای ازعثمانیان که درجنگهای ایران و عثمانی اسیر شده و در قلعه قهقهه محبوس بودند دست بشورش زده کوتوال قلعه مظفر بیگ قراواغلو را کشته اسلحه و تفنگ موجود در قلعه را بدست آورده درهای قلعه را بستند وتا دوماه دربرابرسپاه شاهی مقاومت کردنداما سرانجام شاه عباس قلعه راتسخیر و محصوران را از میان برداشت.

مهمترین ویژگی قلعه قهقهه:

قلعه قهقهه از نظر ارتفاع قرار گیری و مصالح به کار رفته در آن، شبیه تمام قلعه های ایران است، اما یک ویژگی مهم، این قلعه را مورد توجه بیشتری قرار داده است. قلعه قهقهه یکی از استوارترین و تسخیر ناپذیرترین قلعه های ایران بوده که بعد از گذشت سال ها هنوز هم شکوه و استحکام خود را حفظ کرده است، آنقدر که هنوز ورود به این قلعه تقریبا غیر ممکن است، مگر در شرایط جوی مناسب و خاص. استحکام این دژ البته از چشم پادشاهان صفوی دورنمانده و آنها همیشه با بهره برداری از این مزیت فوق العاده قلعه از آن برای اهداف سیاسی شان استفاده کرده اند. چنانکه مولف تاریخ عالم آرای عباسی در این باره می نویسد: «هیچ پادشاه ذی شوکت کمند همت بر کنگره تسخیر آن حصن بلند ارکان نینداخته و آرزوی گرفتن آن عالی بنیان در مخیله هیچ یک ازسلاطین کشور گیر صورت نبسته».

بهترین زمان صعود به قلعه:

بهترین موقع سال برای دیدن این قلعه ایام نوروز تا نیمه اردیبهشت می باشد چرا که درزمستان صعود به آن مشکل است و در تابستان هوای منطقه خیلی گرم و سوزان است.

آب و هوای منطقه:

آب و هوای این منطقه بدلیل کوهستانی بودن زمستان سرد وتابستان معتدلی دارد.

موقعیت مکانی و مسیر رسیدن به قلعه:

این قلعه در حدود ۱۰۰ کیلومتری شهرستان اهر و حدود ۲۰ کیلومتری روستای وجنی قراردارد. از دو مسیر میتوان به آن محل رفت. ازطریق جاده مشکین شهر به پارس آباد وبعداز گذر از کنکرلو سه راهی هست که سمت چپ سه راهی تابلو قلعه قابل رویت است فاصله قلعه تا آن سه راهی حدود ۴۵کیلومتر است. ونیز ازطریق جاده اهر-ورگهان و سپس وجنی میتوان به این قلعه رفت.