به گزارش سلام نو، بنای تاریخی اسپیه مزگت واقع در پره سر رضوانشهر، از آثار تاریخی و بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی ایران است. این اثر در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۷۹۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. نیایشگاه باستانی اسپی مزگت مربوط به دوره های سلجوقی و صفوی است و از زیبا ترین بناهای تاریخی گیلان است. این بنای تاریخی در دهستان دیناچال و در ۲۰ کیلومتری رضوانشهر قرار دارد و هر سال آئین های نوروزی در فضای باز اطراف آن برگزار می گردد.
مسجد یک هزار و اندی ساله ای که در پره سر به مسجد سفید معروف است، یکی از بناهای تاریخی استان گیلان است. نام اصلی این مسجد اسپیه مزگت است که در زبان پهلوی همان مسجد سفید نامیده می شود و در زبان ترکی بنام آق مسجد معروف است. امروزه تنها ورودی اصلی بنا، نیمی از شبستان و چند دیوار مجاور آن سالم مانده است. ورودی اصلی که شامل طاقی بلند است شاخص معماری دوره سلجوقی است. علیرغم این ادعا که این بنا در دوره ساسانی یک آتشکده بوده، اما در کاوشهای انجام شده تاکنون هیچ نوع بقایای معماری یا سفال دوره ساسانی در اسپی مزگت یافت نشده است. سنگ نوشته های بنا آن را وابسته به سدهٔ چهارم و آغاز سدهٔ پنجم هجری معرفی می کند و سفال های یافت شده همگی وابسته به سدهٔ هشتم هجری (دوره ایلخانی) هستند. این مکان که در سالهای ۱۳۷۹، ۱۳۸۱ و ۱۳۸۵ توسط کارشناسان میراث گیلان از جمله یوسف فلاحیان مورد کاوش قرار گرفته، در دوره سلجوقی (قرون پنجم و ششم) ساخته شده و در دو دوره سلجوقی و صفوی مورد استفاده بوده است. بنا و محوطه اطراف آن حدود شش هکتار مساحت داشته و بعنوان مسجد و عبادتگاه مورد استفاده بوده و یک گورستان هم در مجاورت آن قرار داشته است. در دوره صفوی بنا مجددا احیا و مورد استفاده قرار گرفته است.
احتمال می رود این بنا در کنار شهر یا محلی احداث شده باشد که امروز هیچ اثری از آن نیست و به احتمال قوی این شهر، به نقل از (کتاب تات ها و تالشها نوشته دکتر علی عبدلی) همان شهر گمشده یا خشم است که در منابع تاریخی ایران از جمله احسن التقاسیم به شهر بامنبر استان گیلان از آن یاد شده است. روایات درباره این بنای قدیمی بسیار است، اما از مهمترین آنها حکایت شاه اسماعیل صفوی است که پیش از رسیدن به سلطنت مخفیانه به اتفاق چند تن از مریدانش از اردبیل به گیلان آمد و به حاکم مناطق طول و ناو پناهنده شد. حاکم طول و ناو از بیم حاکم خلخال توان محافظت از جان اسماعیل جوان را نداشت و ایشان را در همین مسجد تحویل فرستاده های سیدعلی کیا، حاکم لاهیجان داد.
ویژگی‌های معماری
دکتر منوچهر ستوده در کتاب «از آستارا تا استار آباد» این بنا را یکی از عجایب هفتگانه گیلان نامیده است. او بر این باور است که بیشتر سفال های پیدا شده از کاوش های باستان شناسان مربوط به دوره ایلخانی است و معماری این بنا معماری بومی نیست، اما با معماری بومی گیلان به زیبایی تلفیق شده است. مصالح اصلی بنای این اثر تاریخی آجرهایی به ابعاد ۶×۲۳×۲۳ سانتی متر و قطر دیوار آن ۱۷۵ سانتی متر است. بر روی دیوار های این مسجد کهن، آثاری به خط کوفی دیده می شود که آیاتی از کلام الله مجید و آیه هفدهم سوره مبارکه توبه دیده می شود. سقف بنا کاملا سفال پوش بوده، اما بر خلاف بامهای سفال پوش امروزی گیلان، سفال آن با ملات بر روی طاق ها چسبانده شده است و اندازه آنها به ۳۶×۵۰ سانتی متر می رسد. سقف آن با طاق هایی طولی و کوره پوش هایی چند، مسقف شده و سطح بام قدری شیب دار است، که بدون محافظ رها شده و در حال تخریب کامل است. از آنجائیکه مسجد سفید در کانون اجتماعی مهم قرار داشت و در طول زمان بیشتر مورد توجه بود، دوام یافته و سقف آن با همان آجر های دیوار، طاق بندی شده و روی سقف و دیوارها، درختان تنومندی روییده بود که عمر بعضی از این درختان به بیش از ۲۰۰ سال می رسید که حدود ۱۰ سال پیش، اداره میراث فرهنگی با هدف جلوگیری از تخریب کامل این بنای قدیمی، اقدام به قطع درختان موجود کرد.
برخی معتقدند این بنا باقی مانده از یک آتشکده زرتشتی قدیمی و بزرگ پیش از اسلام است که رواق چهار گوش داخلی آن محل نگهداری آتش مقدس بوده و مردم برای عبادت در دهلیزهای کناری آن می ایستادند و بعد از ورود اسلام به این منطقه بدون تخریب بنا، تغییر کاربری داده شده و به مکان مقدس مسلمانان برای عبادت تبدیل شد. بر یکی از دیوارهای آن پنج شش متر کتیبه کوفی ساده باقی مانده و کلمات «ولم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین»(قسمتی از آیه ۱۸ سوره توبه) بر روی آن به چشم می خورد. این کتیبه که ابتدای آن در همین دهلیز بوده، زمانی چهار دهلیز اطراف را تزئین می داده است؛ اره دهلیزها نیز گچبری عجیبی به ارتفاع یک متر داشته که فعلا دو متر از این اره بر دیوار شمالی مشخص است، شاید بتوان از آنچه باقی مانده حدس زد که این بنا شامل یک رواق در وسط و چهار دهلیز در چهار طرف بوده است. بنای اسپیه مزگت پس از اسلام بدون هیچ تغییری به مسجد تبدیل شده و این در حالیست که در داخل آن محرابی وجود ندارد، این عدم تغییر و یا تخریب خود نشانی از حرمت و قداستی است که این مکان برای مراسم دینی در قبل و بعد از اسلام داشته است.
در دراز مدت عوامل گوناگون انسانی (نظیر یادگاری، حفاری غیرمجاز، آتش) و طبیعی (سیل، رشد درخت، چرای گاو، زلزله) موجب ویرانی بنای «اسپی مزگت» شده است. ریشه درختان در دیوارها نفوذ کرده و چند ترک بزرگ در دیواره و سقف بوجود آمده است. رودخانه سیلابی دیناچال نیز بخشی از جنوب بنا را تخریب و فرسوده است.
موقعیت مکانی
این بنا در ۸۰ کیلومتری باختر شهر رشت و ۲۲ کیلومتری جنوب شهر تالش،در دهستان دیناچال پره سر در حاشیه باختری رودخانهٔ دیناچال جای دارد.
مسیر دسترسی
دسترسی به این بنا از طریق جاده رضوان شهر به تالش، به فاصله ۱۶۰۰ متر پس از پل رودخانه دیناچای، از فرعی شمالی میسر است. راه دسترسی جنگلی و آسفالت است و طول آن از جاده اصلی تا بنا ۱۳۰۰ متر است. این بنا در ۶۰ متری غرب رودخانه دینا چال قرار دارد.
جاذبه‌های تاریخی رضوانشهر
رضوانشهر که در ۷۰ کیلومتری غرب مرکز استان گیلان واقع شده، از مجموع ۵۴ اثر تاریخی، ۳ اثر شامل مسجد اسپیه مزگت دیناچال، پل خشتی پونل و خانه امان اله خان ساسانی ثبت ملی شده اند.
منبع: تریپ یار
نظر شما