آتشکده آذر گشنسب مقصدی مناسب برای گردشگری

به گزارش سلام نو،تخت سلیمان (یا آتشکده آذرگُشنَسب) نام محوطهٔ تاریخی بزرگی در نزدیکی تَکاب و روستای تخت سلیمان (در گذشته نصرت‌آباد) در استان آذربایجان غربی و ۴۵ کیلومتری شمال شرقی تکاب واقع است.

تخت سلیمان محوطه ای باستانی است شامل چند کاخ ساسانی و آتشکده آذر گشنسب. در نزدیکی ‌آن، دو مجموعه باستانی دیگر به نامهای زندان سلیمان و تخت بلقیس قرار دارد. در اطراف زندان سلیمان آثاری از دوره مادها و سکاها بدست آمده و بر اساس این کشفیات تاریخ منطقه را به هزار سال پیش از میلاد نسبت می دهند. برخی تاریخ نویسان این مکان را شهر باستانی شیز قلمداد میکنند.

کاوشگاه باستانی شیز از سوی یونسکو به عنوان میراث جهانی شناخته شده‌است و طرح‌های بزرگی برای بازسازی و کاوش در آن در دست اجراست.

در سال‌های اخیر در جریان پژوهش های مربوط به دوران پارینه سنگی در تخت سلیمان دو محوطه باستانی شناسایی شدند که تخت سلیمان دقیقا در وسط این دو محوطه قرار گرفته است. محوطه چال تپه، استقرارگاه موقت دوران پارینه سنگی میانی بوده و محوطه چخماق لی نیز با آثاری از کارگاه ابزارسازی در این محوطه شناسایی و کشف شد.

قدیمی ترین بقایای شناسایی شده قبل از اسلام مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان به دوره ی پارینه سنگی و عصر مس و سنگی تا عصر آهن یک، دو، سه و دوره ی تاریخی ساسانی تعلق دارد. هرچند محوطه تحت عنوان تخت سلیمان نامیده می شود ولی در گذشته اسامی مختلفی چون گنزک یا گنجه و گنجک، گزکا، شیز نام داشت. ضمن این که ایلخانان آن را ستوریق و در دوره صفویه به تخت سلیمان معروف گشت.

تخت سلیمان محوطه ای باستانی است شامل چند کاخ ساسانی و آتشکده آذرگشنسب. برخی تاریخ نویسان این مکان را  شهر باستانی شیز و همچنین محل تولد زرتشت دانسته اند.

کاخ ساسانی در زمین مرتفعی واقع است که در پیرامون آن دریاچه عمیق بیضی شکلی قرار دارد. شمال دریاچه آتشکده آذر گشنسب بر پا بوده و آتش آن تا قرن چهارم هجری روشن بوده است و از آن به عنوان یکی از سه آتشکده مهم ساسانی یاد می شود.

تخت سلیمان بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به شمار می‌ رفت. پادشاهان ساسانی چنان ارزشی برای آتشکده آذرگشنسب قائل بودند که هر یک از شاهان پس از به تخت نشستن، پای پیاده به زیارت آن می‌ شتافتند، و پس از پیروزی در جنگ، سهمی از غنائم جنگی را به گنجینهٔ آن تقدیم می‌ کردند و همین گنجینهٔ بزرگ است که به هنگام شکست خسرو پرویز، از سپاه هراکلیوس امپراتور روم شرقی، به یغما رفت و آتشکده ویران گردید، اما بعدها تعمیر و یا از نو ساخته شد. پس از حمله اعراب و مسلمان کردن ایرانیان، آتشکده آذرگشسپ رو به افول نهاد. در زمان مغول نیز آباقاخان برادرزاده هلاکوخان که به دین اسلام گرویده بود، بر روی ویرانه‌ های تخت سلیمان مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشی‌ هایی با نقوش و خط برجسته از آن به جا مانده که در حال حاضر در موزه رضا عباسی نگهداری می‌ شود. این آتشکده در زمان ابودلف، درسال ۹۲۵ میلادی هنوز بر پا بوده است.

در دوره های اسلامی مخصوصاً عصر ایلخانی و صفویه این منطقه به عنوان شکارگاه و ییلاق حاکمان وقت این دو سلسله مورد استفاده قرار گرفت. شناسایی آثار و معرفی این مجموعه همزمان با مسافرت جهانگردان و مستشرقین غربی در قرن نوزده میلادی رقم خورد. در پی آن بررسی ها و کاوش های باستانشناسی توسط هئیت های مشترک ایرانی آلمانی و سوئدی، امریکایی و انگلیسی در مجموعه آغاز و تا انقلاب ایران ادامه یافت.

بقایای یک معبد آناهیتا نیز در خرابه های ساسانی تخت سلیمان دیده میشود. البته شهرت مذهبی این محل مربوط به آتشکده آن است.

همچنین در سه کیلومتری شمال غربی تخت سلیمان،تپه ای قرار دارد که در قله ‌آن حفره ای بزرگ به عمق حدود ۱۰۰ متر دیده می شود و آنرا زندان سلیمان نامیده اند.در فاصله ۷.۵ کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان کوهی به نام تخت بلقیس قرار دارد که در آن آثار بنا های ساسانی دیده می شود.

در کل، در این منطقه نشانه‌ ها و بقایای استقرار و فعالیت انسان از هزاره اول پیش از میلاد تا قرن ۱۱ هجری به چشم می‌ خورد.

روند ثبت این مجموعه تاریخی در فهرست یونسکو از سال ۸۰ آغاز و در سال ۸۲ به نتیجه رسید. طی این مدت نمایندگانی از یونسکو و ایکوموس (شورای بین‌ المللی ابنیه و بافت های تاریخی) از این مجموعه بازدید کردند.

حکایت شهر شیز و زادگاه زرتشت:

بعقیده برخی این مکان یکی از مهمترین شهرهای باستانی ایران، شیز بوده است. هنری راولنسن مورخ انگلیسی در قرن نوزدهم نوشته‌است که شیز و آتشکده شکوهمند و پرجلال آن چنان از صفحهٔ روزگار پاک شده‌ است که بین دانشمندان و محققان در تعیین محل آن اختلاف پدید آمده‌ است.

یکی از جاهایی که حدس زده می‌شود محل تولد زرتشت باشد، شهر شیز است. ناصری در انجمن‌ آرای آورده‌است که گویند زرتشت در شهر اردبیل و سبلان ظهور کرده و اصلش از شهری بوده، در میان مراغه و زنگان که شیز نام داشته‌ است. این در حالیست که در اوستا از منطقه «ائیریانم وئجه» ( ری) به عنوان زادگاه زرتشت یاد شده بود ولی در دوران ساسانی بعلت دشمنی با اشکانیان که ری نیز جزو قلمرو بازماندگان اشکانی بود، تمایلی به تغییر محل آن از ری به آذربایجان احساس گردید؛ به این علت که آذربایجان هم یکی از سه آتش بزرگ دوران ساسانی را در خود داشت یعنی آتشکده آذرگشسب (تخت سلیمان کنونی)، و هم به تیسفون پایتخت ساسانی نزدیکتر بود؛ پس «ائیریانم وئجه» که قبلاً زادگاه زرتشت تصور شده بود، در دوره ساسانی به آذربایجان منتقل گردید با نام تازهٔ «ایران ویج».

آتشکده آذرگشنسپ:

نام آذرگشناسپ از سه واژه اوستایی «آذر+گُشن+آسپ» آمده که آذر همان آتر و آتش، گشن به معنای بسیار فراوان و آسپ همان اسب پارسی است که روی هم به معنای آذر فرشته دین مزدیسنایی دارنده اسبان بسیار فراوان است.

از این آتشکده به نام آتشکده شیز نیز یاد شده است.

در زمان ساسانیان ایرانیان سه آتشگاه بزرگ و برجسته داشتند. نام آتش‌ هایی که در این آتشگاه‌ ها نگهداری می‌ شدند، یکی آذربُرزین مهر به معنای آتش عشق والا و ویژه برزگران بود که در نزدیکی نیشابور خراسان جای داشت. دومی آذر فرنبغ بود به معنای آتش فرّ ایزدی که در کاریان فارس و ویژه موبدان و بلندپایگان بود. سومی آتشکده آذرگشسپ که در تکاب آذربایجان قرار داشت.

آتشکده آذرگشسپ ویژه ارتشیان بود و در شهر و محلی به نام شیز یا گَنجَک بر روی کوه اَسنَوند قرار داشت. این آتشکده علامت اتحاد و یگانگی دین و دولت بود و سمبل دولت ساسانیان بشمار میرفت، که بواسطه اتحاد با دیانت قوت گرفت.

بیشتر پادشاهان ساسانی پس از نشستن بر اریکه شاهنشاهی به نیایشگاه آذرگسشب آذربایجان می رفتند و به درگاه خداوند نیایش و سپاس و درود می فرستاده اند و سپس هدایایی تقدیم می کردند.

رستم فرخزاد فرمانده لشگر ساسانی، پس از آنکه فرو پاشی سلسله ساسانی را در جنگ با اعراب حتمی دانست در نامه ای به یزگرد سوم از او خواست با تمامی ثروت خود به تخت سلیمان رود.

بنای آتشکده:

ساخت این بنا به بیش از ۳۰۰۰ سال باز می گردد و در کتاب هفتم دینکرد اوستا در بند ۳۹ سازنده آن را کیخسرو پسر سیاوش شناخته شده است که فر ایزدی به او رسیده بود.

آذرگشسب در کنار دریاچه چیچست قرار دارد و در گذشته کاخهای بسیار باشکوه و سترگ در اطراف آن بنا بوده است. این آتشکده ساسانی، وسیع ترین تاسیسات ساسانی است که تاکنون شناسایی و از زیر خاک بیرون آورده شده است.

آتشکده آذرگشسب در ضلع شمالی دریاچه قرار گرفته و دارای نمایی چهارطاقی است که درون آن محراب آتش قرار گرفته و راهروهای مخصوص مراسم عبادی اطرافش را فرا گرفته‌ اند.

 آتشکده کلاً آجری بوده و بخش مرکزی این بنا مربع شکل و زمانی دارای سقفی گنبدی بوده است. دور این اتاق مرکزی دالانی امتداد پیدا میکند. آتشگاه با رواقهای پیرامون جرزهای چهارطاقی حدود ۲۱۲۱ متر میباشد. آتشکده در شمال و جنوب دارای صحن و ورودی و دروازه بوده است.

در سمت راست چهارطاقی دومین اتاق مهم این آتشکده قرار گرفته که در آن آتش را وقتی برای نیایش در معرض دید نبود، شعله‌ ور حفظ می‌کردند.

حصار محیطیِ مجموعه دایره وار بوده و دارای ۳۸ برج و بارو به طول ۱۱۲۰ متر است. حصار بین ۱۳ تا ۱۸ متر بلندا و حدود ۴ متر ضخامت دارد. همچنین دارای دو دروازه ورودی ساسانی در جنوب شرق و شمال و دروازه ایلخانی در جنوب میباشد. جداره اصلی دیوار از لاشه سنگ با ملات گچ و سطح آن با سنگ پاکتراش ساخته شده است.

دریاچۀ فیروزه فام یا چشمه آرتزین همیشه جوشان یکی از دلایل آبادانی این مجموعه میباشد. دریاچه به شکل یک بیضی نامنظم به طول ۱۲۰، عرض آن ۸۰ و ژرفای تقریبی آن ۱۱۲ متر در مرکز مجموعه واقع شده است. دمای آب دریاچه در طول سال به صورت ثابت ۲۱ درجه سانتیگراد میباشد. در رابطه با دریاچه افسانه های گوناگونی مطرح است.

سطح آب دریاچه به وسیله دو جوی آب که یکی به سمت شمال و دیگری به سمت جنوب دریاچه جاری هستند، ثابت مانده است.

مردم بومی به کانال جریان آب جنوبی که در زمان ساسانیان ایجاد شده اژدها می‌گویند. از دریاچه تخت سلیمان در متون بسیاری نام برده شده است.

نظر تاریخ نویسان در مورد آتشکده آذرگشنسب:

مسعودی می نویسد: و در آنجا تا کنون‌ آثاری شگفت از بنا و تصویر، با رنگهای جالب از صورت افلاک و نجوم وجهان از خشکی و دریا و آبادی و معدن و ویرانه و گیاه و عجایب دیگر بجاست.

ابودلف در سال ۳۴۱ هجری از روشن بودن آتش آتشکده زرتشتیان در این منطقه می نویسد و در شگفت است که این آتش که کانون آن از ۷۰۰ سال پیش فروزان است چرا خاکستر ندارد. او می نویسد بر بالای گنبد این آتشکده هلالی از نقره نسب شده که طلسم آن به شمار میرود و قابل تخریب نیست. از گفتار ابودلف چنین بر می‌آید که آتشکدهٔ آذرگشسپ، یک آتشکدهٔ همیشه سوز یا خودسوز بوده‌است و ظاهراً از گاز و نفت، مایه می‌ گرفته‌ است و خاکستری نداشته‌ است. روایات هرمزدیار نیز بر خود سوز بودن این آتشکده تصریح دارد.

یاقوت حموی و قزوینی نیز چنین عباراتی را نقل کرده اند. اشپیگل می نویسد: پس از آنکه هراکلیوس به معبد شیز رسید تصویری از خسرو پرویز را دید که نمایشی بود از آسمان با خورشید، ماه، ستارگان و ایزدان و به کمک دستگاههای مکانیکی آسمان میتوانست بغرد و ببارد.

قزوینی می گوید: آتش دیگر آتشکده ها را از آتشکده شیز میبردند.

 

مشخصات سایر بناهای این مجموعه:

معبد آناهیتا در ضلع شرقی چهارطاقی آتشکده واقع شده؛ احتمالاً مکانی برای ستایش ایزدبانوی آب بوده است. شامل یک محیط مربع شکل مرکزی به ابعاد ۱۹۱۹ متر است که به واسطه دالانهای پیرامون و چهار اتاق مستطیل شکل در چهار جهت محصور شده است. مصالح آن شامل سنگهای پاکتراش تا شروع پاکار قوسها و آجر با ملات گچ در سقف رواقها است.

ایوان غربی یا ایوان خسرو: در ضلع شمال غربی، ایوان بلند و شکوهمند ساسانی معروف به ایوان خسرو که از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده قرار دارد که تنها دیوارهای باقی مانده هنوز به عنوان شاخص این مجموعه تلقی می‌ گردد.

این ایوان بلند که برای اقامت پادشاهان ساسانی در زمان اجرای مراسم زیارت آتشکده آذرگشسب، بارعام احداث شده است و به احتمال زیاد تاریخ ساخت آن مربوط به خسرو اول معروف به انوشیروان است.

همانند دیگر آثار دوره ساسانی دارای پلان مربع مستطیل و از نظر طراحی کاملاً شبیه ایوان مدائن ولی با ابعاد و حجمی کوچکتر در مجاورت آتشکده آذرگشنسب ساخته شده است. این ایوان با عرض دهانه حدود ۱۲ متر و درازای ۲۷ متر و با نزدیک به ۱۸/۵ متر بلندا قابل مشاهده است. بخش زیرین دیوارهای جانبی ایوان تا بلندای ۶ متری با سنگهای پاکتراش احداث شده و از آن به بعد مصالح آن از جنس آجر بوده که متأسفانه بخش آجری آن به شدت صدمه دیده و بیشتر قسمتهای آن فرو ریخته است. از ویژگیهای این بنا وجود تخت معروف طاقدیس، در زمان خسرو پرویز در این مکان بود. تختی که شمایل پادشاهان، عالم و موجودات در آن بوده و با سیستم مکانیکی ویژه ای ساعت زنگداری در آن تعبیه شده بود. در زمان تجدید بنای کاخ در سده ۱۴ میلادی، حکام مغول بخش های فرو ریخته ایوان را به وسیله لاشه سنگ و ملات گچ بازسازی و برای آرایش نمای ورودی و داخلی آن از عناصر تزئینی چشمگیر و زیبا همچون طاقنماهای تزئینی، رسمی بندی، مقرنسهای گچی، انواع کاشی‌های زرین فام و نقاشی‌های روی گچ استفاده میکنند.

بنای تالار شورا: در پشت بناهای غربی کنار دریاچه، ویرانه مجزایی از دوره ایلخانی قرار دارد که به سبب طرح اصلی و شکل هندسی از سایر بناها متمایز است. در این اتاق بقایای شالوده چهار ستون کشف گردیده که روی آنها زمانی ستونهایی از سنگ ماسه قرمز قرار داشته است. ساقه ستونها در بخشهایی دارای حجاری بوده اند. بنا تنها یک ورودی در جنوب داشته است. بر اساس کاوشهای باستانشناسی، کاخ منتسب به دوره ایلخانی است. پس از بازسازی و مرمت، موزه مجموعه در این مکان تعریف گردید.

کاخ شکار ایلخان آباقاخان در شرق دریاچه و در حدود سال ۱۲۷۰ میلادی/ قرن ۱۱ هـ.ق. بنا شد. این منطقه تفرجگاه و پایتخت تابستانی وی بوده است. در ساختن کاخ شکار تقریبا فقط لاشه سنگ، ساروج و سنگ ماسه قرمز رنگ و سنگهای چهارگوش دوباره مصرف شده ساسانی مورد استفاده قرار گرفته است. جالب توجه است که از طرح اصلی آتشکده برای تاسیسات کاخ بهره جسته شده است.

مسجد در داخل حیاط جنوبی آتشکده و مربوط به اواخر دوره ی ایلخانی است. این بنا دارای تالار ستوندار مربع شکل در جهت تقریبا شمالی-جنوبی بوده و راه دسترسی به آن از طریق درگاهی در ضلع شمال غربی بناست. ابعاد آن حدود ۱۲۱۲ متر می‌باشد. در مصالح آن علاوه بر لاشه سنگ از آجرهای ساسانی نیز استفاده شده است. ستونهای به کار رفته در مسجد ستونهای سنگ ماسه قرمز رایج ایلخانی است. این مسجد در محله صنعتگران شهرک تخت سلیمان واقع شده بود.

عمارت هشت گوش در انتهای ایوان خسرو مربوط به دوران ایلخانی واقع شده است. در این جا ترکیب معماری ساسانی و ایلخانی به چشم میخورد؛ ایلخانان با بازسازی و تعمیر بخشهایی از سازه ساسانی و الحاق دو فضای ۸ ضلعی بدان سازهای با کاربری جدید ایجاد کردند. اتاقهای ۸ ضلعی در اصل به عنوان اتاق‌های مسکونی مورد استفاده بودند. انواع کاشیهای زرینفام و لعابدار و گچبریها از این فضا به دست آمده است. حمام یافت شده در مجموعه متعلق به اواخر دوره ایلخانی در جنوب محوطه و در جانب شرقی دروازه ورودی جنوبی و در داخل حصار بیضوی واقع شده است؛ مصالح آن لاشه سنگ، آجرهای دوران ساسانی و گچ میباشد. گرمخانه، ولرمخانه، سربینه، هشتی ورودی، طاقچه های مخصوص قرار دادن آلات نظافت، انواع کاشیهای لعابدار، کانال‌های آبرسانی و سیستم فاضلاب منتهی به چاه در آنجا شناسایی گردیده است. کف آن سنگفرش بوده و سقف آن پوششی از طاق آجری داشته است.

سنگ دیواره جوی، معروف به سنگ اژدها در ضلع جنوب غربی محوطه بیرونی تخت سلیمان و در حدود ۱۵۰ متری پای دیواره حصار مجموعه با ۳۰۰ متر طول و حدود ۲ متر بلندا وجود دارد که شکل پرپیچ و خم آن نظر هر بیننده ای را به خود جلب میکند. این جوی سنگی از بقایای رسوبات آب دریاچه، که به منطقه مسکونی در زمان ساسانی هدایت می شده، تشکیل یافته است. تصور عامه مردم محل آن است که اژدها به فرمان سلیمان نبی سنگ شده است؛ همچنان که اهالی محل معتقدند دیوان متمرد و شیاطین را نیز سلیمان نبی در کوه زندان به بند کشیده است.

زندان سلیمان در واقع پدیده کم نظیری از کوهی میان تهی است که در سه کیلومتری غرب مجموعه تخت سلیمان واقع شده است. ارتفاع آن از سطح زمین های مجاور ۹۷ تا ۱۰۷ متر بوده و بر فراز آن حفره ای به ژرفای حدود ۸۰ متر و قطر تقریبی ۶۵ متر دیده می شود. پیرامون دهانه مخروطی شکل کوه زندان جایگاه معبد مقدسی از هزاره نخست پیش از میلاد وجود دارد که مورد کاوش باستانشناسی قرار گرفته است. قدمت بازمانده های آثار معماری پیرامون دهانه کوه زندان، با توجه به اشیای تاریخی به دست آمده، از دوره حکومت ماناییهاست که از ۸۳۰ تا ۶۶۰ قبل از میلاد در منطقه غرب ایران فرمانروایی میکردند. این معبد دارای تراس و اطاقهایی برای سکونت موبدان و زوار بوده است. رونق جایگاه مقدس تنها تا دوران پر آب بودن دریاچه بوده و پس از خشک شدن آن، متروکه شده و تا مدتی پس از این رخداد از برخی بازمانده های معماری آن به عنوان قلعه نگهبانی استفاده می شده است. نکته دیگر این که در کف گودال زندان، چشمه ای با گازهای گوگردی وجود دارد که در حال حاضر به دلیل عمق آوار و لایه های رسوبی قابل رؤیت نیست.

تخت بلقیس یا کوه بلقیس با قله دو قلوی نزدیک به هم و دریاچه فصلی مابین این دو قله، در ارتفاع ۳۲۰۰ متری و در شمال شرقی تخت سلیمان واقع شده و یکی دیگر از آثار تاریخی مهم درون حریم تخت سلیمان می باشد. برفراز بلندترین قسمت این کوه بقایای دژی مربوط به دوره ساسانی و مرتبط با مجموعه آثار تخت سلیمان وجود دارد. در باور عامه، ارتباطی اساطیری بین آثار تخت سلیمان و این دژ وجود دارد. بر فراز قله این کوه بر اثر آب شدن برفها در پایان بهار و اوایل تابستان، علاوه بر سرسبزی و وجود جویبار و گلهای رنگارنگ، دریاچه ای فصلی نیز تشکیل می شود که بر جذابیت آن می افزاید.

شما عزیزانی که تحت پوشش کمیته امداد یا بهزیستی هستید و همچنین عزیزانی که بازنشسته دولت هستند همراه یکی از اعضای خانواده خود و همچنین دانش آموزان و دانشجویان (به همراه سرپرست بصورت گروهی) می توانید با پرداخت نیمی از  بهای بازدید از این مجموعه دیدن نمایید.

منبع: تریپ یار