از مسجد صاحب الامر چه می‌دانید؟

به گزارش سلام نو، بقعه صاحب الامر تبریز که مسجد سلطنتی شاه طهماسب صفوی بود، در دوران باستان، معبدی میترایی دراین مکان دایربود.

این مسجد در سال ۱۰۴۵ قمری به وسیله سپاهیان سلطان مراد چهارم تخریب و پس از عقب نشینی عثمانیان دوباره آباد شد. سپس در زلزله شدید سال ۱۱۹۳ قمری، مجددا فرو ریخت و در سال ۱۲۰۸ به وسیله جعفر قلی خان دنبلی ملقب به باتمانقلیچ پسر احمد خان دوباره ساخته شد.

در سال ۱۲۶۶ قمری ، میرزا علی اکبر خان مترجم کنسولگری روس که مردی ثروتمند بود به آینه بندی قسمتی از بقعه و دهلیز و تعمیرات آن اقدام کرد و صحن و مدرسه کنونی را احداث و موقوفاتی برای آنها تعیین نمود.

این بنا دارای یک گنبد و دو مناره است که شکل گنبد و مناره‌ها با سایر مساجد تفاوت بسیاری داردو به این دلیل مسجدی منحصر بفرد است. از زمان شاه تهماسب یکم، تنها دو تاق مرمرین در این مسجد باقی‌مانده‌است که جنبهٔ تاریخی دارند. در کنار یکی از تاق‌ها، سنگ‌نبشته‌ای مرمرین و در بالای تاق دیگری، سورهٔ «الجن» نوشته شده‌است.

امروزه موزه قرآن و کتابت در محل مسجد صاحب‌الامر دایر شده‌است. ده‌ها جلد قرآن، ادعیه و نقش برجسته‌های کلام وحی که در طول اعصار و قرن‌ها توسط هنرمندان آفریده شده‌اند، در این مکان وجود دارد.

این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۱۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بنای مسجد شاه تهماسب صفوی معروف به مسجد صاحب الامر در شرق میدان صاحب آباد در قلب شهر تبریز در کنار مهران رود قرار دارد. این بنای تاریخی یک گنبد و دو مناره بلند دارد و در ابتدا مسجد ویژه شاه تهماسب اول صفوی بود که در سال ۱۰۴۵ ه.ق به وسیله سپاهیان سلطان مراد چهارم- امپراطور عثمانی- تخریب شد.

کاتب چلبی در کتاب جهان نما ضمن بحث از تبریز می نویسد «در قسمت شرقی میدان صاحب آباد متصل به جامع سلطان حسن، مسجد مزین دیگری وجود داشت که چون بنایش از شاه تهماسب بود عساکر عثمانی جابه جا خرابش کردند.»

پس از عقب نشینی سپاه عثمانی بازسازی شد. در زلزلهء شدید سال ۱۱۹۳ ه. ق ، باز فرو ریخت. در سال ۱۲۰۸ به وسیلهء جعفر قلی خان دنبلی ملقب به باتمانقلیچ پسر احمد خان تجدید بنا یافت.

بقعه صاحب الامر تبریز معبدی از عهد مهرپرستی است. بقعه صاحب الامر واقع در کنار مهران رود، در شهر تبریز خانقاه مهرپرستان بوده است. مطابق نوشته نادر میرزا در کتاب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز در زمان اوزون حسن در جوار همان مکان بقعه صاحب الامر یک خانقاه (در اصل خونگاه یعنی مهرابهً "ایزد و منجی درخشان= مهر") قرار داشت که به امر اوزون حسن به عمارت و آبادانی آنها پرداخته شده بود.

در ۱۲۶۵ ه.ق ، حادثه ای در این مسجد روی داد که عوام الناس را که به علت بنای نخستین این مسجد از طرف پادشاه شیعهء صفوی بدان علاقمند بودند بیشتر علاقمند ساخت.

نادر میرزا در این خصوص می نویسد:

قصابی در وسط میدان صاحب الامر می خواست گاوی ذبح کند،گاو از زیر دست وی در رفت و به مقام صاحب الامر گریخت، قصاب ریسمانی برد و در گردن گاو انداخت تا او را بیرون بکشد، گاو زور داد و قصاب به زمین خورد و در حال قالب تهی کرد. در این حال حال بانگ صلوات مردم بلند شد و این امر معجزتی تلقی گردید. بازار را تا یکماه آذین بستند، تبریزشهر صاحب الامر به شمار آمد و مردم خود را از پرداخت مالیات و توجه به حکم حاکم معاف دانستند.گاو را به منزل آقا میر فتاح بردند، مردم دسته دسته با نذر و نیاز به زیارت گاو رفتند و به شرف سم بوسیش نائل گردیدند. در ظرف یک ماه موئی بر بدن گاو باقی نماند و همه به تبرٌک رفت.

مسجد نیزمورد عنایت خاص قرار گرفت، کور و گنگ و لنگ غرفه ها و شاه نشین های آن را پر کرد.هر روز معجزه و آوازه ای تازه بر سر زبانها افتاد، بزرگان پرده و فرش و ظرف می فرستادند، کنسولگری انگلیس هم چهل چراغی فرستاد که هم اکنون زیر گنبد مسجد ویزان است.

حشمت الدوله حاکم شهر از بیم عوام درمانده بود، قضا را گاو مرد و غوغا اندکی فرو نشست، اما از برکت وجود عوام نان غوغائیان مدتها تو روغن بود.

در ۱۲۶۶ ه. ق ، میرزا علی اکبر خان مترجم کنسولگری روس که مردی ثروتمند بود به آئینه بندی قسمتی از بقعه و دهلیز و تعمیرات آن اقدام کرد و صحن و مدرسهء کنونی را احداث و موقوفاتی برای آنها تعیین نمود.

یکبار نیز در سال ۱۳۲۶ شمسی از محل عطایای شاهانه تعمیراتی در قسمتهای مختلف آن مدرسه به عمل آمد اما افسوس کع عدم توجه شهرداری این بنا را نیز مانند چند بنای جالب این شهر از بین برد، ناگفته نماند که در مدخل دهلیز و اندرون بقعه دو طاق مرمری از زمان شاه طهماسب صفوی باقی و پا برجاست.

بلندی طاق مرمری مدخل دهلیز یا کفشکن که از بیرون نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند ۵/۳ متر است. این طاق از سه قطعه سنگ ترکیب یافته است، دو پایه و یک طاق بزرگ یکپارچه به عرض ۲۲۰ و بلندی ۱۷۵ سانتی متر. بلندی پایه ها ۱۷۵ و عرض آنها ۳۲ سانتی متر است. سطح بیرونی طاق و پایه ها را گل و بوته و اسلیمی و ختائی برجستهء دل انگیزی پوشانده است و فقط در بالای طاق، عبارت« بسم الله الرحمن الرحیم» در وسط ترنج بیضی شکل منکسری به خط ثلث نقر گردیده است.

سنگنبشتهء مرمرینی که در جانب شمالی این طاق بر روی دیوار نصب شده ۴۰ سانتیمتر و بلندی ۱۲۰ سانتیمتر عرض دارد و مطالب ذیل به طور برجسته در آن حک شده است:« چون همگی توجه عاطر خیر تاًثیر همایون ما به حصول مطالب و رفاهیت کافهء رعایا و بر دفع ورفع بدع و نامشروعات متعلق و مصروف است لهذا شمه ای از عنایت نیرٌ شاهانه بر ساحت حال رعایای دارالسلطنهء تبریز پرتو انداخته، تمغای کیالٌی برنج و زغال بازار را منع فرمودیم و بر حکام و کلانتران و متصدیان و مستاًجران و مستوفی و مقطعی وجوه آنجا ابواب باز یافت و اخذ تمغاوات مذکوره را مسدود».

بلندی طاق مرمری مدخل بقعه ۳ متر و عرض آن ۱۸۰ سانتیمتر است. این طاق نیز سه پارچه است، دو پایه و یک طاق، بلندی پایه ها ۱۵۰ و عرض آنها ۳۰ سانتیمتر است که قسمت اصلی طاق برروی آنها استوار شده و در بالای آن عبارات« قال الله تبارک و تعالی: و ان المساجد لله، فلا تدعوا مع الله احداً، و لمٌا قام عبدالله یدعوه کادوا یکونوا علیه لبداً  . کتیبه علاالدین».

این کتیبه همچنانکه از رقم آن نیز معلوم می شود به خط علاءالدین تبریزی خطاط معروف زمان شاه طهماسب صفوی است.

قسمتی از سنگهای مرمری که در بنای اصلی به کار رفته بود پله و سنگ فرش آستانه و دهلیز بقعه را تشکیل می دهد. در وسط بقعه صندوق چوبی مشبکی گذاشته اند که معمولاً روی قبر گذاشته می شود ولی زیر آنقبری وجود ندارد و فقط وسیله ای است برای اغوای عوام و جلب آنان به زیارت بقعه.

دیوار های داخلی بقعه یا به عبارت بهتر مسجد، تزئینات متعددی دارد که از آن جمله است کتیبه های برنزی برجسته ای متضمن عبارات « یا مفتح الابواب، یا من مفتح هوالابواب و به ثقتی و فتوحی، یا کافی المهمات، الهم صل علی النبی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمة البتول والحسن و الحسین و علی و محمد الباقر» در دست راست و عبارات « یا رفیع الدرجات، یا قاضی الحاجات، جعفرالصادق و موسی الکاظم و علی و التقی و علی و الحسن و المهدی صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین، فی ۱۲۰۱ من الحجرة» در دست چپ.

سالها قبل از وقوع معجزهء پناهنده شدن گاو، در بین عوام الناس شایع بوده که کسی حضرت امام عصر(ع) را به روًیا و یا به عیان در محراب آن مسجد دیده است ، از همان زمان بر جلو محراب نرده ای کشیده وپرده ای انداخته اند که چشم کسی بدان نیفتد و پای احدی بدان نرسد.

مسجدی نیز در جانب شمالی دهلیز بقعه واقع شده است که آن مسجد صاحب الامر یا مسجد شیخان یا مسجد ثقةالاسلام گویند. این مسجد در سالیان پیش رونقی داشت اما اکنون متروک است و جز چند صباحی از ماههای محرم دایر نیست. تکمیل بنای مزبور در سال ۱۲۶۵ ه. ق ، اتفاق افتاده و امامت آن با مرحوم میرزا محمد شفیع ثقة الاسلام پیشوای شیخیه( جد مرحوم ثقة الاسلام شهید) بود.

در تاریخ هزار و دویست و نود و یک از طرف شرقی مسجد عمارت جدید کرده و یک طاق نیز افزودند و مسجد زمستانی دیگر در جانب شرقی مسجد احداث کردند، بعدها در سال هزار و سیصد و ده هجری به واسطهء شکست فاحشی که در آن طاقهای جدیدالاحداث و مسجد زمستانی واقع شده بود مجدداً یک جرگه طاق احداثی را با مسجد زمستانی برداشته به وسعت مسجد افزودند و مسجد زمستانی موقوف شد و فعلاً مسجدی چهار ستون سنگی عرض و شش ستون طول و طول آن به قبله افتاده و مقام نیز در سوی قبلهء همین مسجد است و ما بین این مسجد و مقام، رواق مقام واقع شده که از متعلقات مقام و در حکم دهلیز اصل مقام است.

از نوشته های تاریخ داری که در منضمات مقام هنوز باقی مانده و نوشته ای بر بالای سر در مدرسهء اکبریه که روی به مغرب و مشرف به میدان صاحب آباد یا صاحب الامر می باشد.

این نوشته در روی گچ کنده شده و عبارت است از:

این بارگاه کیست که گویند بیحراس

کی ۲ اوج عرش سطح حضیض ترا مماس

در بالای این بیت عبارت« استاد جبار ۱۲۷۱ » و در زیر بیت عبارت« عمل تبریزی» نوشته شده است.

مسجد صاحب‌الامر تبریز در سال‌های پس از انقلاب اسلامی بین سال‌های ‪ ۷۳تا ‪ ۷۷در دست مرمت و استحکام بخشی بنا بود و در زمان حاضر از حیث ظاهر تکمیل شده و روزانه پذیرای بازدیدکنندگان از قرآن‌های تاریخی و دیگر آثار هنری عرضه شده در آن می‌باشد.

تلفن: ۳۵۲۵۲۷۳۳-۰۴۱

نزدیکترین مکان‌های تاریخی به این مسجد:

بازار بزرگ تبریز، مسجد جامع تبریز، موزه مشروطه

 منبع: تریپ یار