به بهانه فاجعه متروپل؛ عزداری در جنوب ایران و ترکیب غم، همبستگی و هوشیاری

سلام نو – محمدعلی صف‌آرا: تنها یکی دو روز پس از فاجعه ساختمان متروپل آبادان صدای سنج و دمام از این شهر جنوبی بلند شد، سنج و دمامی که نشان عزای شهر بود. مردان و زنان سیاه پوشیدند و با نوای حزن انگیز سنج و دمام به عزاداری پرداختند، عزاداری که ریشه در سنت‌ها، باورها و فرهنگ جنوب ایران دارد.

سنج و دمام جنوبی‌ها برای ایران نوای غریبه‌ای نیست و سال‌ها است که نشانی از آغاز عزای حسینی در ماه محرم است، آن چنان که سینه زنی‌های جنوبی‌ها هم یکی از محبوب‌ترین رسوم محرم است که با سنگرهای جنگ تحمیلی هم گره خورده است.

به بهانه‌ی داغ عمیقی که این روزها با ریزش ساختمان متروپل آبادن بر جان ایران نشسته با هم نگاهی به عزاداری و آیین‌هایش در جنوب ایران خواهیم داشت.

سنج و دمام؛ آوای بیدار باش

می‌گویند در اصل دمام دمبام بوده و در قدیم گروهی در بامداد با نواختنش مردم را بیدا می‌کردند. به مرور این ساز وارد مراسم‌های مردم جنوب ایران شد و با گذشت زمان به سازی بدل شد که آغاز عزاداری محرم را اعلام می‌کرد. برخی می‌گویند دمام از هند وارد ایران شده و برخی دیگر گمان می‌کنند این ساز با مهاجرین آفریقایی که از زنگبار آمدند به ایران رسیده است. به مرور دمام با سنج ترکیب شد و عزداری‌های جنوبی را با جنس عجیبی از شور همراه کرد، شوری که اجازه سکون را به عزادار نمی‌دهد.

دمام هنوز هم به جز محرم در مناسبت‌هایی مثل اعلام وقت سحر ماه رمضان، وفات پیامبر اسلام (ص) و شب‌های ضربت‌خوردن حضرت علی (ع) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سینه زنی بوشهری؛ پروانه‌هایی که به دور شمع می‌چرخند

تصویر مردانی که یک دست را به کمر دیگری انداخته‌اند و دور یک محور می‌چرخند و با دست دیگر سینه می‌زنند، از تصاویر آشنای محرم مردم ایران است. تصویری که یکی از مشهورترین گونه‌های سینه‌زنی و نوحه‌خوانی ایران در بوشهر را نمایش می‌دهد.

سینه زنی بوشهری‌ها دو نکته قابل توجه دارد که یکی نظم کم‌نظیر آن و پیروی دقیق از ریتم است و دیگری اشعاری که بیش از مسائل عاطفی بر ابعاد حماسی عاشورا تاکید دارند و به معنای واقعی به حماسه عاشورا می‌پردازد. جالب این جا است که آیین سینه زدن بوشهری ها پس از پایان یافتن دمام آغاز می شود.

شروه خوانی؛ لالایی عزای زنان بوشهری

شروه آوازی که بیشتر وقت‌ها در دستگاه دشتی و شوشتری خوانده می‌شود و با غمی عمیق همراه شده است. شروه به طور خاص در جنوب ایران و بین زنان جنوبی رواج دارد.

شروه خوانی با خواندن آوازی معروف به لایه لایه یا لای لای آرام آرام آغاز می‌شود و بعد نوبت نوحه خوانی می‌رسد. در نوحه خوانی نخست زن‌ها به صورت نشسته در حالی که با یک دست بر پا و با دست دیگر بر روی سینه خود می کوبند در مرحله دوم سینه زنی ایستاده می‌شود و ریتم‌ها به مرور تند و تندتر می‌شود و اندک اندک عزاداران با چپ و راست کردن شانه اندک از خود بی‌خود می‌شوند.

شروه خوانی را بی‌تردید می‌توان غمبارترین عزای جنوب ایران و شاید تمام ایران دانست، آیینی که تجسم مطلق و عمیق غم است و سوگ در عمل معنی می‌کند.

مسئله مهم درباره آیین‌های عزاداری جنوبی آن است که نوعی از هیجان و زندگی در آن‌ها جریان دارد و این آیین‌ها با آگاهی بخشی و بیدار باش گره خورده‌اند. آیین‌هایی که این روزها در سوگ کشته شدگان متروپل آبادان در نقاط مختلف ایران اجرا می‌شوند تا مانند سینه‌زنی بوشهری نمادی باشند از وحدت، همدلی و همنوایی یک ملت در غمی مهیب و زهرآلود.