تپه حصار تمدنی هفت هزار ساله دامغان

به گزارش سلام نو، تپه حصار در حوالی دامغان قرار دارد و یکی از تپه های مهم باستانی فلات ایران است. زندگی در این منطقه از هفت هزار سال پیش از میلاد شروع شده است. محوطه تاریخی تپه حصار بالغ بر۱۶۰هکتار است. فرهنگ حصار با هجوم اقوام بیگانه از سمت شرق نابود شده است و فقط در شاه تپه و تورنگ تپه ادامه پیدا کرده است. حدود ۱۹۰۰ سال  قبل از میلاد را میتوان پایان فرهنگ حصار به شمار آورد.

قابل ذکر است که سفال فرهنگ حصار خاکستری براق و ظریف است که در شاه تپه، تورنگ تپه، یاریم تپه و دشت گرگان نیز بسیار دیده میشود.

تپه حصار دامغان با قرار گرفتن در فلات مرکزی یکی از با ارزش ترین محوطه های باستانی کشور است که در دهه ۱۹۳۰ توسط دکتر «اشمیت»، باستان شناس آلمانی مورد کاوش قرار گرفت. آثار ارزنده ای متعلق به اولین استقرار روستایی آشکار شد.  کاوش های وی در این تپه باستانی منجر به کشف قلعه ای شد که شواهد آن نشان می داد این محوطه توسط افرادی به آتش کشیده شده است. در میان بقایای سوخته این قلعه اجساد مثله شده ای کشف شد که بعدها اشمیت دریافت با تهاجم نخستین پدید آورندگان عصر آهن در ایران به طرز وحشیانه قطعه قطعه شده اند. او کار را در این تپه رها کرد و آرامگاه ابدی مثله شدگان تپه حصار را با خاک پوشاند.

تپه حصار حدود سه کیلو متری دامغان واقع شده است و در کنار ریل راه آهن به سمت شاهرود می باشد. چند سال پیش خط دوم ریل تهران مشهد  از وسط منطقه کشیده شد. در دوره پارتی مدتی دامغان یکی از شهرهای مهم ایران بوده است و آثار متعدد پارتی در این تپه مشهود است. همچنین از دوره های ماد،‌ هخامنشی،‌ سلوکی و ساسانی نیز آثار متعددی پیدا شده است ولی اهمیت تاریخی این تپه مربوط به پیش از تاریخ آن است.

حفاری این منطقه ابتدا  توسط  دکتر اشمیت در سالهای ۱۹۳۱ و  ۱۹۳۲ صورت گرفت و  در این تجسس سه طبقه اصلی حفاری گردید که هر طبقه شامل چند لایه باستانی است.

حصار I که متعلق به ۴۲۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد است،  قدیمترین و عمیق ترین طبقه بوده و معرف اولین اجتماع مستقر در این منطقه می باشد که خود دارای سه لایه است.  سفال این حصار نخودی رنگ است که احتمالا از تمدن سیلک دو یا چشمه علی مشتق شده است. (سیلک تمدن کهن منطقه کاشان و چشمه علی تمدن منطقه شهرری تهران است) ظروف سفالی این لایه قابل مقایسه با سفال سیلک سه نیز می باشد.

آثار معماری بدست آمده در این طبقه عبارت است از خانه های کوچکی که دیوارهای آن ازچینه و خشت خام هستند. این خانه ها بدون هیچ نقشه اصلی ساخته شده  و دارای هیچ گونه نظم واحد وخاصی نیستند. اتاقها کوچک بوده و بدون نقشه یا شکل خاص برای استفاده های مختلف ساخته شده اند.

آثار وادوات متفرقه

مجسمه های گلی حیوانات ،سر دوکهای گلی، مهره های تزئینی، گردنبند ساخته شده از سنگ، استخوان شبق و تعداد معدودی قطعات اشیای مسی، تیغه های سنگ چخماق وسنگ ابسیدیان و ادوات و ابزارهای استخوانی نیز در این دوره بدست امده است. همچنین صد و چهل و چهارقبر در این طبقه بدست آمده است که از این تعداد چهل و یک قبر مربوط به لایه ی الف، دوازده قبر مربوط به لایه ب و نود و یک قبر مربوط به لایه ج میباشند. (بنا به نوشته شناسنامه آثارکومش بنقل ازتاریخ صنایع ایران تعداد قبر ها ۱۶۳۷ عدد است.)

سن مرده ها بین هفت تا هفتاد و پنج متفاوت بوده و تعداد مردان تقریبا دو برابر زنان است.
قبر ها معمولا در محوطه مسکونی واقع شده و محل خاصی تحت عنوان قبرستان  وجود ندارد.  قبر ها ساده و در زمین کنده شده اند.
بنا بر اعتقادات مذهبی آن دوران، آثار و اشیائی  از قبیل تزئینات، اسلحه و ظروف سفالی نیز در قبر گذاشته می شده است.

حصار I ج که قطر لایه باستانی آن بیش از یک متر نیست، دارای ظروف بسیار زیبایی است که در لایه های مربوط به تمدن های قبلی دیده نشد. عناصر  نقاشی کاملا موزون بوده و هماهنگ با اشکال ظروف هستند. تنوع زیادی از نقاشی بر روی ظروف دیده می شود.

در این دوره عادات به خاک سپردن با دوران گذشته فرق دارد و اشیاء زیادی همراه جسد دفن شده است. به همین علت اطلاعات زیادی از این دوره بدست آمده است. قبر هادر داخل دهکده بوده و گاهی زیر منازل مسکونی دفن می شده اند. در تمدن مربوط به دوره یافت شده در حصار، شکل به خاک سپردن به این صورت بوده که پا به مغرب گذارده می شد و اشیاء گذارده شده حاکی از علاقه مردم به تزئینات می باشد. هم مرد و هم زن گردنبند دارند واز کمر بند هائی که توسط مهره ساخته می شده است استفاده می کردند ولی کمر بند ها بیشتر همراه مردان دفن شده اند.  زن ها بیشتر دستبند وپایبند استفاده می کردند و سنجاق نیز یکی از لوازم آرایش زنها بوده است ولی طرز قرار گرفتن آنهادر قبر نشان می دهد که مربوط به تزئینات لباس نبوده است. در قبر دگمه های تزئینی نیز گذاشته می شده است.  همچنین کوزه و ظروف محتوی آذوقه در قبر ها گذاشته شده است.

مردان و زنان از لحاظ اشیاء گذاشته شده در قبر کاملا یکسان هستند و این موضوع نشانگر این است که از نظر حقوق اجتماعی تفاوتی بین مرد و زن وجود نداشته است.
جمعیت زنا ن دو سوم مردان بود ه است. بنظر اشمیت با توجه به ثروت درون قبر ها وضع اقتصادی مردم خوب بوده است.
مقارن با تمدن حصار آثار زیادی از سفال نخودی رنگ در بیشتر نقاط ایران دیده می شود مثل گیان پنجم ج و د  وتل باکون الف.

حصار II شامل دو لایه فرعی است که ضخامت و لایه های زیادی ندارد (یک و نیم متر) و مدت استقرار هم زیاد نبوده است.
حصار II الف که یک دوره تحول است و در این لایه سفال خاکستری رنگ با پایه بلند و لبه هموار وکف صاف مشاهده شده است. آغازحصار  II ب  پایان دوره تحول است و احتمال دارد که سفال خاکستری توسط اقوامی به این منطقه آورد ه شده بود. سفال این دو قسمت باهم قابل مقایسه هستند اما کاملا مشابه نیستند.
در این دوره اتاق ها عمومًا چهار گوش بوده و یک اتاق مرکزی به عنوان آشپزخانه یا اتاق نشیمن مشاهده می شود و اتاق های دیگربدون هیچ گونه نظم و ترتیبی دراطراف این اتاق مرکزی ساخته شده اند. دیوارهای ساخته شده از چینه دیگر در این دوره رایج نیستند و دیوارها با خشت خام ساخته شده اند.

سفال منقوش دوره قبل در این دوره بتدریج متروک شده و سفال خاکستری رواج یافته است. شکل ظروف و طرز ساخت آنها نیز بکلی تغییر کرده است. سفال خاکستری داغدار (مخصوص این دوره ) در همه ی مناطق شمال شرق ایران دیده شده است. در این طبقه مجسمه های گلی از حیوانات مختلف و همچنین مجسمه های گلی انسان بدست آمده است. بخصوص مجسمه زنان در نهایت تناسب و زیبائی ساخته شده اند. آثار زینتی مثل گردنبند که ازسنگ های آهکی رنگارنگ ساخته شده و مهره های ساخته شده ازبدل چینی و مهرهائی که از همین مواد ساخته شده اند نیز بدست آمده که نشانگر تکنیک پیشرفته در این فن است.

ادوات مسی مثل سر گرز های مسی، خنجر های مسی و اشیا دیگر مثل سوزن، حلقه با اندازه های مختلف و انگشتر و گردنبند، گوشواره و سنجاق های تزئینی واشیائی دیگری که از طلا و نقره و سرب ساخته شده اند در این قسمت پیدا شده است.

تعداد قبور بدست آمده در طبقه ی دوم حدود ۲۰۹  قبر است.  وضعیت قرار گرفتن جسد در قبر و همچنین آثاری که در جوار مرده دفن شده نمایشگر این  است که تغییراتی در رسوم و آداب این دوره نسبت به دوره  قبل به وجود آمده است.  تعداد مرده های مرد و زن در این قبور تقریباَ مساوی هستند. آثاری از قبیل ظروف سفالین ،زیورآلات واسلحه در قبور مردگان دیده میشود.


حصار III: در باره قدمت این دوره تفاوت نظر وجود دارد.  پرفسور مک کان معتقد به همزمانی این منطقه با گیان درایران و آغاز اکاد در بین النهرین است.

قطر آن حدود چهار متر است که به خود سه دوره تقسیم می شود: حصارIII الف، حصارIII ب و حصارIII ج

حصار III الف  نشانگر تحول نسبت به دوران قبل است که آثار دوره قبل نیز در این دوره دیده می شود اما عناصر جدید در این دوره شکل گرفته است.

آثار این دوره بطور محسوس توسعه یافته وبقایای ساختمان بزرگی در این قسمت مشاهده می گردد.  سفال خاکستری تیره با نقوش داغدار تزئین شده، از مشخصه های این دوره است. ظروف و گردنبند و پایه های زینتی نیز ساخته شده اند.

حصارIII ب که جالب ترین ساختمان این طبقه ساختمانی است مشهور به ساختمان سوخته که این ساختمان در اثر آتش سوزی منهدم شده است وساکنان آن فقط فرصت نجات جان خود را یافته اند و مایملک خود را گذاشته و فرار کرده اند.
این ساختمان شامل یک حصار دفاعی بوده که فقط یک دروازه دارد و در فواصل مختلف در حصار برج و باروهای استحفاظی و دفاعی مشاهده میگردد.
نظرعده ای ازجمله دکتر اشمیت بر این است که این ساختمان،  معبدی بزرگ یا قصر با شکوهی بوده که به خانواده ثروتمند  تعلق داشته است. دراین واحد  ساختمانی شش اتاق اصلی و چند  اتاق فرعی و دروازه با حیاط داخلی دیده میشود.
اتاق اول سالن مرکزی و اصلی بنا را تشکیل می دهد و اتاق دوم به عنوان انبار مورد استفاده قرا ر گرفته است و خمره ها و ظروف سفالی که برای نگهداری غذا به کار می رفته در آن مشاهده می شود. اتاق سوم هم راهروئی است که بلافاصله بعد از دروازه  خروجی ساخته شده است. اتاق چهارم به علت این که در آن مقدار زیادی دانه های زغال شده گندم به دست آمده بنام گندم نامگذاری شده است. اتاق پنجم اتاق کوچکی است که به آشپزخانه بزرگ اتاق شماره ۶ راه دارد و اتاق شماره ۷ اتاق کوچکی است که آن نیز به اتاق شماره ۶ راه دارد. اتاق شماره  ۸ در قسمت برج قرار گرفته است. در جوار اتاق شماره ۵ توالتی ساخته شده است. بدین ترتیب کاربرد اتاقها از روی اشیا بدست امده از آنها مشخص شده اند.

آثار و ادوات گلی شامل ظروف، چرخهای سفالی و سردوکهای پشم ریسی سفالی، چرخهای گلی دو مخروطه، قالبهائی که برای ریختن مس مذاب برای ساختن ظروف مسی بکارمی رفته و همچنین گویهای گلی فلاخن همگی در ضمن خاکبرداری از این لایه بدست آمده است. مچسمه های کوچک حیوانات و انسان به اشکال واندازه های مختلف دراین لایه بدست امده است. مجسمه حیوانات عموماَ شامل قوچها، بزهای کوهی، گاو و مرغابی است که از گل وسنگ و مس وطلا ساخته شده و همچنین ظروف سفالی نیز بدت آمده که به شکل حیوانات ساخته شده اند. مهرهای مسطح بدست آمده دراین منطقه عموماَ از گل، مس و سنگ ساخته شده اند.

مناظر نما یش داده شده بر روی مهرها قابل مقایسه با نقوش مهرهای استوانه ای است که در دره سند کشف شده اند. صحنه هائی که مجالس شکار را معرفی می نماید برروی  بعضی ازاین مهرهای مسی مشاهده می گردد. اثر مهرهائی نیز  که که بر روی گل منعکس شده است درضمن حفاری جمع آوری شده  همچنین آثار و ادوات فلزی که بصورت اشیا واسلحه هستند دراین طبقه مشاهده می شود. دیگهای فلزی بزرگ، خنجرها، چاقوها، سر نیزه ها، تبرها، کلنگها، سرگرزها، تیشه ها، پیکان ها، سنجاقها، میخها، سوزنها، دستبندها، انگشترها، گوشواره ها و همچنین تزئین آلات دیگر مانند آینه وغیره که عموماَ از سرب و مس  و برنز و نقره وطلا ساخته شده اند و همچنین ظروف تزئینی بسیار جالب از جنس سرب، نقره، طلا و سنگ مرمر درضمن حفاری بدست آمده است.
روی هم رفته آثار تپه حصار هم از نظر کیفیت و هم از نظر کمیت دارای ارزش  بسیار زیادی است وبه خوبی نشان دهنده وضعیت بسیار مطلوب و مرفه ساکنان این تپه در آن  زمان می باشد.

رابطۀ تپه حصار با دیگر تمدن ها

دلایلی زیادی در دست است که دوران تمدن حصارهمزمان با تمدن عبید در بین النهرین بوده است و سفال نخودی رنگ قبل از شروع  دورا ن حصار بسیار توسعه پیدا  کرده بود بطوری که در تمام بین النهرین شمالی و جنوبی حتی شمال روسیه  رایج بوده است.  در دوره بعدی سفال نارنجی جایگزین سفال حصار میشود.
در این تپه گل نوشته میخی بابلی پیدا شده که هنوز خوانده نشده است. این گل نوشته مربوط به دو هزار سال پ م است و نشاندهنده ارتباط فرهنگی این منطقه با بین النهرین است.

منبع: تریپ یار