به گزارش سلام نو، یکی از جاذبه های سفر، دیدن حیوانات زیبا و عجیب است. شاید در ایران کمتر حیوانی را بتوان پیدا کرد که مانند «گاندو» عجیب و خاص باشد. «گاندو» یا «تمساح پوزه کوتاه» نوعی کروکودیل بومی ایران و پاکستان است. این حیوان بزرگ ترین خزنده در هر دو کشور محسوب می شود که طی ۶۵ میلیون سال گذشته تاکنون زندگی کرده است. شاید جالب باشد که بدانید گاندو تنها تمساحی است که به طور طبیعی در ایران زندگی می کند و همین ویژگی آن را به حیوانی محبوب در بین گردشگران تبدیل کرده است. البته این حیوان به جز در جنوب شرق ایران در کشورهای نپال، پاکستان، هند، بنگلادش، سریلانکا و بخش هایی از چین نیز وجود دارد که بیشترین تعداد آن در هند و سریلانکا گزارش شده است. بیشترین تهدید تمساح پوزه کوتاه ایرانی خشکسالی و تخریب زیستگاه است.
شهرستان سرباز یکی ازقدیمیترین مناطق بزرگ بلوچستان و مقرتمدنهای بزرگ درادوار مختلف است. تنوع اقلیمی منطقه باعث شده میوه های متنوع مانند خرما، خربزه درختی، موز، کنار، انبه، چیکو، گوواوا و انواع مرکبات از قبیل لیمو، پرتقال، نارنگی و غیره کاشت شود. سرباز به دلیل سرسبز بودن و وجود دره و رودخانه ای پرآب به طول ۳۱۳ کیلومتر، زیستگاه انواع ماهیها و تمساح پوزه کوتاه ایرانی است. «تمساح پوزه کوتاه» باقیمانده ای از راسته کروکودیل ها است که خود خزندگانی بوده اند که ۲۲۵ تا ۲۶۵ میلیون سال قبل می زیسته اند. مناطق حفاظت شده "باهوکلات" در جنوب سیستان و بلوچستان تنها ناحیه زیست این گونه در ایران است. مردم محلی این نوع تمساح را "گاندو" می نامند؛ گاندو بسیار خجالتی، محتاط و ترسو است و به سختی می توان آن را مشاهده کرد. حداکثر طول این گونه ۵ متر است.
در سیستان و بلوچستان رابطه مردم بومی با گاندوها بسیار خوب است و از آسیب زدن به گاندوها خودداری می کنند و حتی در زمان خشکسالی برای انتقال گاندوها از برکه های خشک شده به برکه های پرآب تر و تأمین غذای گاندوها حمایت می کنند. مردم مناطق جنوبی سیستان و بلوچستان این حیوان را نماد برکت و آبادانی دانسته و معتقدند که با هجرت و مرگ این حیوان، خشکسالی و قحطی روی زندگی آنها سایه خواهد انداخت. به خاطر همین باور قلبی، آنها تمام تلاش خود را برای مراقبت و بقای این حیوان به عمل می آورند. در نتیجه خطری از ناحیه انسان، گاندوها را تهدید نمی کند و تاکنون شکار این حیوان در ایران مشاهده نشده است. مشکل اصلی گاندو در این منطقه خشکسالی و کم آبی است که پناهگاه و غذای گاندوها را از آنها می گیرد. به ویژه نوزادان گاندوها که به بی آبی و گرما حساس تر هستند و همچنین در معرض خطر حمله حیوانات دیگر مثل پرندگان شکاری، مرغان ماهیخوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال قرار دارند.
سازمان حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان امکان بازدید گردشگران نورزوی از محل زیست تمساح ایرانی در شهرستان سرباز را فراهم کرده است و مسافران می توانند از منطقه حفاظت شده تمساح پوزه کوتاه ایرانی بازدید کنند.
رودخانه سرباز، زیستگاه گاندو
"رودخانه سرباز" یکی از پرآب ترین رودخانه های استان سیستان و بلوچستان محسوب می شود. درباره اهمیت این رودخانه همین بس که حیات اقتصادی جنوب استان به این رودخانه بستگی دارد و چه بسا با خشک شدن آن دیگر هیچ حیاتی در منطقه مشاهده نشود و روستاهای فراوانی به ویرانه مبدل شوند. آب رودخانه سرباز در طول مسیر برای روستاهای واقع در کناره های آن منبع آبی منحصر به فرد به شمار می رود. تراکم آبادی ها در مسیر این رودخانه زیاد است و آب زمین های زراعی این روستاها از همین رودخانه تامین می شود. رودخانه سرباز نقش بسیار مهمی در آبادانی زمین های اطراف دارد و از آنجا که آبرفت های زیادی را در این اراضی ته نشین می کند، این اراضی بسیار پربرکت و آباد هستند. رودخانه سرباز بزرگترین رودخانه فصلی بلوچستان است که در برخی قسمت ها به صورت دائمی جریان دارد. زندگی تمساح پوزه کوتاه در این رودخانه و احداث بزرگترین سد استان روی این رودخانه در نزدیکی "پیشین" بر اهمیت آن افزوده است. رودخانه سرباز از به هم پیوستن شاخه های فرعی شکل گرفته و در منطقه "دشتیاری" به رودخانه "باهوکلات" تغییر نام می دهد و در نهایت به دریای عمان می ریزد. این رودخانه زیستگاه یکی از عجیب ترین حیوانات حیات وحش یعنی «تمساح پوزه کوتاه ایرانی» است.
آشنایی با گاندو
گاندو یا تمساح پوزه کوتاه (نام علمی: Crocodylus palustris) نوعی کروکودیل بومی شبه قاره هند و مناطق اطراف است که در کشورهای هند، بنگلادش، پاکستان، ایران، سریلانکا و برمه زندگی می کند. گاندو تنها کروکودیل بومی پاکستان و ایران و بزرگ ترین خزنده این دو کشور و همچنین پرشمارترین کروکودیل در هندوستان است. به گاندو در ایران، «تمساح ایرانی» نیز گفته می شود. زیستگاه اصلی این تمساح ۳۸۰ هزار هکتار مساحت دارد که بخشی از آن در شهرستان دشتیاری و بخش دیگر آن در شهرستان راسک قرار دارد. این مناطق با نام منطقهٔ حفاظت شدهٔ گاندو تحت حفاظت سازمان محیط زیست ایران قرار دارند. بیشتر این تمساح ها در برکه های میان راسک و باهوکلات و باتلاق های دلگان و کلانی (در جنوب بلوچستان) متمرکز هستند. تعداد این گونه در ایران حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ رأس برآورد می شود. در گذشته های دور قلمرو زیستی این تمساح تا سواحل جنوب عراق نیز امتداد داشته است.
وجه تسمیه
در زبان بلوچی گوَنڈ (Gwanḍ) به معنی «کوتاه» و «کوچک جثه» است و گونڈو (Gwanḍo) یعنی «کوتاهه» که به پوزه کوتاه این جاندار اشاره دارد. واژه گونڈ به احتمال زیاد وام واژه ای است از زبان سندی در بلوچی.
مشخصات
این تمساح دارای پوزه ای پهن است که فک بالایی ۱۹ دندان و فک پایینی ۱۵ دندان دارد. در قسمت پشت سر و در ناحیه گردن دو جفت صفحه شاخی بزرگ دیده می شود. دارای پاهای کوتاه بوده و پنج انگشت منتهی به ناخن های بلند در پاهای جلوئی و چهار انگشت منتهی به ناخنهای کوتاه تر در پاهای عقبی دیده می شود. رنگ عمومی بدنش زیتونی تا قهوه ای بوده و شکمی بدون فلس و به رنگ سفید متمایل به زرد دارد. میانگین اندازهٔ این کروکودیل در نرها ۳ متر و ماده ها ۲٫۴۵ متر است. البته نرهای مسن ممکن است بسیار بزرگتر شده و به ۴ تا ۵٫۵ متر طول و ۵۵۰ کیلوگرم وزن برسند. البته گاندوهای ایران به ندرت به ۳ متر می رسند و بزرگترین گاندو مشاهده شده ۳٫۶ متر طول داشته است. دم این حیوان که نیمی از طول بدن آن را تشکیل می دهد، آنقدر قدرتمند است که می تواند استخوان بدن پستاندار بزرگ جثه ای را با ضربه ای قوی خرد کند و آرواره هایش بقدری محکم است که می تواند بزرگترین استخوان ها را به راحتی خرد کند. از ویژگی های دیگر گاندو اسید معدهٔ بسیار قوی است که این جانور را قادر به هضم اشیاء سخت و سفت می کند و همچنین وجود پرده ای بنام Veium Pahatinum در بدن این تمساح است که راه ورود آب به معده را حتی در زمانی که دهان حیوان باز است، می بندد.
رفتارشناسی
گاندو گوشتخوار و شکارچی کمین گر است و رژیم غذایی متنوعی شامل انواع ماهی ها، خزندگان و پستانداران و… دارد. گاندوهای کوچک بیشتر از حشرات، دوزیستان، سخت پوستان، ماهی های کوچک و گاندوهای بالغ هم از پرندگان، خزندگان، ماهی ها و انواع پستانداران تغذیه می کنند. در واقع بیشتر مهره دارانی که به آب های محل زندگی گاندو نزدیک می شوند ممکن است به درون آب رفته و خوراک این تمساح شوند. گاندوهای هندی حتی گاهی گوزن سمبر ۲۲۵ کیلویی و گاومیش اهلی ۴۵۰ کیلویی را شکار کرده اند. آنها حتی توانایی نبرد با ببر بر سر شکار را دارند و پیروزی هر یک از دو گونه دیده شده است. گاه نیز گاندوها طعمهٔ ببر شده اند. اما عادت آدمخواری در این کروکودیل منحصر به یک مورد شکار کودک ۶ ساله در ایران است. حمله هایی نیز در حد گاز گرفتن دست و پا مشاهده شده است. در کل وجود گاندو در برکه ها و استخرها تهدیدی برای مردم محلی است. در تیرماه سال ۹۸ یک دختر ده ساله بلوچی به نام حوا رئیسی در حین شستن لباس در کنار رودخانه، مورد حمله یک گاندو قرار گرفت. بنا به گفته وی، گاندو قصد داشت گردنش را بگیرد و او را به زیر آب ببرد، اما با کمک خواهرش آسیه نجات پیدا کرد. در پی این حادثه، دست راست حوا از کتف قطع شد. با توجه به فصل گرما و کمبود آب در مناطق روستایی اهالی باوجود نصب تابلوهای هشدار دهنده محیط زیست و اطلاع رسانی های مداوم و چهره به چهره محیط بانان مستقر در منطقه، متأسفانه برای استفاده و برداشت آب و یا آبتنی و بازی به برکه های محل زیست تمساح پوزه کوتاه نزدیک می شوند که یکبار نیز در مرداد ماه سال ۱۳۹۸ پسر بچه اهل روستای هوت گت بالا مورد حمله جدی تمساح قرار گرفت و مچ دست وی آسیب جدی دید. گاندو حیوانی کاملاً اجتماعی است. با توجه به تحرک پائین و خونسرد بودن مصرف غذایی گاندوی بالغ به طور متوسط روزانه ۱٫۵ تا ۲ کیلوگرم گوشت است. از رفتارهای جالب این حیوان حفر کانال های عمیق در کنار رودخانه ها و آبگیرهای محل زندگی خود است. گاندوها با حفر این کانال ها که چندین متر عمق داشته و طول آنها تا ۱۵ متر می رسد، هم پناهگاهی برای زندگی و استراحت خود در ساعت های گرم روز تهیه می کنند و هم از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانال ها به حفظ آب برکه ها و تالاب ها در فصل های گرم و ایام خشکسالی کمک می کنند. به همین دلیل بلوچ ها علاقه زیادی به این حیوان دارند و معتقدند که «هر جا گاندو باشد آب فراوان است».
ویژگی جالب رفتاری
یکی از رفتارهای مستند شدهٔ گاندوها استفاده از حیله هایی برای شکار پرندگان است. به این ترتیب گاندو نخستین خزنده شناخته شده ای است که از ابزار استفاده می کند. گاندو برای تطمیع پرندگانی که به دنبال مصالح ساخت آشیانه اند تکه های چوب و شاخه را روی سر خود نگه می دارد. این استراتژی مخصوصا در فصل تخم گذاری مؤثر است.
جفت گیری و تخم گذاری
فصل جفت گیری گاندو در اسفند ماه و تخم گذاری آن در ماه خرداد است. گاندو با کندن گودال عمیقی در مکانی که از رطوبت کافی برخوردار باشد، حدود ۲۰ تا ۳۵ تخم می گذارد. ۶۰٪ تخم ها پس از ۶۵ روز تبدیل به نوزاد می شوند. توله ها با طولی برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر به دنیا می آیند. تغذیهٔ نوزادان از حشرات و لارو آنها، دوزیستان و لارو آنها و بچه ماهی ها است، تنها ۵٪ تا ۱۰٪ نوزادان به سن بلوغ در ۵ تا ۱۰ سالگی می رسند و بقیه خوراک پرندگان شکاری و ماهیخوار، روباه، شغال، سگ، و بزمجه و … می شوند.
خطر انقراض
در طول سال های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۳ به دلیل بحران خشکسالی بسیاری از گاندوها جان خود را از دست دادند. خشک شدن برکه ها و آبگیرها منجر به مرگ تعدادی از این جانوران ارزشمند شد، به طوریکه ماموران محیط زیست مجبور به انتقال تعدادی از این تمساح ها به مکان مناسب تری برای زندگی شدند. استان سیستان و بلوچستان به طور متوسط هر ۳۰ سال یکبار دوره های خشکسالی را پشت سر گذاشته است. بروز یک دوره طولانی خشکسالی ۶ ساله از سال ۱۳۷۹ در زیستگاه های منطقه و خشک شدن بخش های زیادی از رودخانه سرباز و باهوکلات نسل این گونه کمیاب در ایران را در معرض انقراض قرار داده است. این گونه جانوری از لحاظ ارزش و به خاطر تعداد کم در آخرین طبقه بندی جانوران دنیا در سال ۲۰۰۵ جزو گونه های آسیب پذیر دسته بندی شدند. در کل دنیا تنها ۲۴۰۰ عدد از تمساح های پوزه کوتاه باقی مانده اند.
از دلایل دیگر انقراض آنها می توان به بروز سیلاب های سنگین در محل زندگی آنها و خورده شدن نوزادان گاندو توسط تمساح های بالغ اشاره کرد. همچنین تغییر در ترکیب آب شیرین رودخانه سرباز به خاطر نشت انواع آلودگی های شیمیایی مثل آفت کش ها، علف کشها، قارچ کشها، روغن موتور یا مواد شوینده نیز بر آینده این تمساح ها تاثیر منفی گذاشته است. همچنین برخی از گاندوها در حین رد شدن از جاده ها به خاطر برخورد با خودروها کشته می شوند، هرچند تعداد این حوادث تاثیر زیادی در آمار کلی مرگ و میر گاندوها ندارد.
منطقه حفاظت شده گاندو
منطقه حفاظت شده گاندو در انتهای گوشه جنوب شرقی کشور در استان سیستان و بلوچستان و در طول مرز ایران و پاکستان قرار دارد و محدوده آن در مسیر رودخانه سرباز و باهو کلات بوده و تا دریای عمان ادامه می یابد. این منطقه در محدوده شهرستان های چابهار، سرباز و بخش هایی از شهرستان نیکشهر واقع شده است و از رودخانه ها و آبگیرهای محل زیست تمساح تالابی، اراضی ساحلی مجاور دریای عمان، رویشگاه جنگل های حرا و زیستگاه زادآوری بسیاری از پرندگان، کوه ها و ارتفاعات واقع در شمال، شمال شرق و شرق منطقه و همچنین اراضی پست مرکز و جنوب منطقه یا همان دشت با هوکلات تشکیل شده است. وجود جنگل های حرا و تالاب های موجود در خلیج گواتر نیز باعث ارزش گذاری بین المللی این ناحیه شده است. منطقه گاندو طی مصوبه شماره ۲۴ شورای عالی محیط زیست مورخ ۱۳۴۹/۱۲/۲۳ با مساحت ۴۶۵۱۸۱ هکتار با نام منطقه حفاظت شده گاندو (باهوکلات) به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته است و در سال ۱۳۶۱ به منطقه حفاظت شده گاندو تغییر نام یافت.
پراکنش جهانی تمساح پوزه کوتاه یا گاندو منحصر به کشورهای ایران، پاکستان، هندوستان، نپال و بنگلادش بوده و در برمه (میانمار) نسل آن منقرض شده است. تنها زیستگاه این گونه در ایران منطقه حفاظت شده گاندو است که زیستگاه های تمساح در آن از شهرستان سرباز در مسیر رودخانه سرباز شروع شده و پس از ادامه در مسیر این رودخانه و رودخانه باهوکلات به برکه کلانی در نزدیکی هور باهو ختم میشود. برای دیدن گونه های اهلی تر گاندو باید وارد جاده سرباز به چابهار شد. بعد از گذشت ۲۰ کیلومتری از جاده جکیگور به سمت چابهار در روستای «درگس» می توان این حیوانات زیبا را در ایستگاه «ریکوکش» دید. این ایستگاه در سال ۱۳۸۹ به منظور حفاظت از گاندوها در مقابل تهدیدات خشکسالی در وسعتی برابر با ۱۰ هکتار تاسیس شد. در حال حاضر حدود ۳۰ تمساح پوزه کوتاه در این ایستگاه زندگی می کنند. همچنین در منطقه حفاظت شده روستای «باهوکلات» این تمساح ها تحت حفاظت هستند، برای همین به راحتی می توان آنها را دید. در واقع تمامی زیستگاه گاندوها از سال ۱۳۴۹ جزو مناطق حفاظت شده در آمده اند و از سال ۱۳۶۱ منطقه باکوهلات به اسم این تمساح یعنی گاندو تغییر نام داده است. تنها روستای باهوکلات با نام قدیمی آن خوانده می شود و این روستا از همان سال تغییر نام به منطقه حفاظت شده برای گاندوها تبدیل شده است. اگر تمایل دارید که این تمساح های پوزه کوتاه را در محل واقعی زندگیشان ببینید، باید سری به رودخانه سرباز و برکه های اطراف آن بزنید. این برکه ها از یک کیلومتری شمال شهر سرباز شروع شده و تا کناره های سد پیشین ادامه دارد. بیشترین تراکم گاندو در کنار سد است.
از مهم ترین مراکز تجمع گاندوها در کنار رودخانه سرباز می توان به برکه فیروزآباد، برکه آزادی، برکه درگس، برکه کهیر برز، برکه هوت کت، برکه شیرگواز، برکه باهوکلات، برکه پیر سهراب، برکه زیر سد پیشین، برکه جنگل، برکه پلنگی و برکه دریاچه سد پیشین اشاره کرد. یک نکته قابل توجه درباره این تمساح ها این است که دیدن آنها در شب بسیار راحت تر از روز است. ساختمان چشم در این تمساح ها به شکلی است که تابش نور شدید به آن بازتابی براق و واضح به رنگ قرمز به وجود می آورد و شب که تاریکی و سکوت باعث کاهش ترس تمساح و حضورش روی خشکی می شود، تشخیص آنها آسان تر می شود. البته به خاطر در خطر بودن نسل گاندوها، آسیب زدن یا شکار آنها جریمه سنگین ۲۰ میلیون تومانی برای هر گاندو را در پی دارد.
منبع: تریپ یار
نظر شما