یخچال میبد بنایی تاریخی در یزد

به گزارش سلام نو، یخچال خشتی تاریخی میبد که در شهرستان میبد در استان یزد واقع شده است یکی از بناهای دیدنی این شهر به شمار می رود.
این یخچال با قدمتی که به پیش از دوره قاجار احتمالا صفویه) می رسد یکی از معدود یخچال های به جای مانده در استان یزد است که از خشت و گل ساخته شده است. بخش های عمده این بنای باشکوه عبارتند از: دیوارهای سایه‌ انداز، حوض یخ‌ بند، مخزن یخچال و گنبد.

روش تهیه یخ به‌ این صورت بود که در طول شب‌ های سرد چله زمستان، آب نهر یا قنات را از مسیر آبروها به حوض یخ‌ بند هدایت می‌کردند تا اینکه یخی ضخیم، فشرده و چند لایه در یخ بندها تشکیل شود. پس از تشکیل یخ، آن‌ را شکسته و در پاچال می‌ریختند و در بین تکه‌ های یخ، آب می‌پاشیدند تا فشرده شوند و این‌کار باعث می‌شد تا دیرتر ذوب گردند. آبی که از ذوب یخ به‌دست می‌آمد، نیز به حال خود رها نمی‌شد؛ یک راه‌ آب باریک در پایین پاچال دیده شده بود تا مقدار آب ناچیزی که از ذوب احتمالی یخ‌ ها به‌وجود می‌آمد، به سمت چاه سرازیر گردد.
یخچال میبد در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۲۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

یخچالهای قدیمی یکی از بهترین تاسیسات ساختمانی اند که جهت ذخیره سازی انرژی سرما به یادگار مانده اند. متاسفانه اکثر یخچالهای استان یزد در دهه های اخیر ازبین رفته اند، لیکن یخچالهای ابرکوه و میبد هنوز استوار و پابرجا هستند که یخچال میبد از بهترین های موجود است.
برحسب اطلاعات و آثارموجود دو ساختمان یخچال در میبد وجود داشته است: یکی در قسمت جنوب شهر و در کنار راه کاروانرویی که روبروی رباط اصلی شهرواقع است. خوشبختانه هنوز قسمت اعظم این بنا پابرجاست ویکی از نمونه های چشمگیر معماری اینگونه آثارمحسوب می شود. یخچال دیگری نیز در قسمتهای شمالی میبد قرار داشته است ویک آبادی بزرگ در مجاورت این بنا نام خود را از این بنا گرفته است یا از نام دیگری به یخچال تغییر نام داده است وهنوز هم این آبادی پابرجاست . یخچال مذکور در حدود سی سال پیش ، پس از احداث خیابان اصلی و نوسازیهای مربوط به آن ویران شد ودیگر اثری ازآن باقی نیست ، تنها در جلد اول کتاب "یادگارهای یزد " اثر آقای "ایرج افشار"، عکسی از آن به یادگار مانده است.

یخچال ها به دلیل ضرورت های تکنیکی در عرصه نسبتا وسیعی بنا می شده اند و قاعدتا در زمین هایی ساخته می شدند که نفوذپذیری خاک آن نسبتا کم باشد. تمامی مصالح ساختمان یخچال ها از خشت وگل وکلا از چهار بخش عمده است: الف:حوض یخبند ب:دیوارهای سایه انداز ج:مخزن یخ د:گنبد بزرگ

الف- حوض یخبند: محوطه ای مستطیلی ، بزرگ و کم عمق در قسمت شمالی ساختمان . ژرفای این حوض یخبند حداکثر نیم متر است و با سه دیوار بلند در جهت های جنوبی، شرقی و غربی احاطه شده است. این حوض معمولا در زمینی هموار کنده می شده است و هیچ گونه مصالحی در ساخت آن به کار نمی رفته است.

ب- دیوارهای سایه انداز: سه دیوار ضخیم و بلند که در جهت های جنوبی ، شرقی و غربی محوطه یخبند ساخته میشود و این محوطه حوض یخبند را به یک سایه سار بسیار سرد تبدیل می کند که در تمام طول زمستان آفتاب در پشت آنها قرار داردو حوض یخبند را بسیار سردتر از محوطه های اطراف آن نگه می دارد ودر واقع با همین تکنیک "ایجاد سایه سار بسیار سرد" آب در حوضچه ها یا حوض جلوی یخچال یخ می بندد وبه شرحی که خواهیم گفت این یخهابه مخزن یخچال منتقل میگردد. ارتفاع این دیوارها در یخچال میبد در حدود ۸ متر و طول دیوار جنوبی ۴۲ متر و دیوارهای شرقی و غربی ۲۰ متر است.ضخامت دیوارها را حدود ۲ متر گرفته اند.

ج - مخزن یخ: مخزن یخ یامحل انباشتن قطعات یخ در یخچال گودال قیفی بزرگی است که در زمین کندهاند و درپائین ترین قسمت آن یک راه "هرزآب"تعبیه کرده اند که به چاه عمیقتری راه دارد. این هرزآب در واقع راه آبی است که به تدریج یخهای آب شده را به خارج از مخزن یخ می راند. جدار مخزن قیفی شکل یخدان را معمولا فقط با کاهگل می پوشانند. عمق این گودال در یخچال میبد حدود ۶ متر است که بر گرد محیط آن یک راهرو نسبتا عریض برای رفت وآمد ایجاد شده است.

د - گنبد بزرگ: روی مخزن قیفی یخچال را یک گنبد بزرگ مخروطی می پوشاند ودر واقع همین گنبد بزرگ است که با دیوارهای ضخیم و حجم بزرگ، حفاظ مناسبی برای نگهداری یخهای مخزن به وجود می آورد. این گنبد بزرگ در پشت دیوار جنوبی و در میان آن درست بر روی مخزن برپا می گردد و دارای دو درگاه در شمال و جنوب می باشد که هنگام انباشتن و برداشتن یخها از آنجا رفت و آمد می شود.

محوطه یخبند یخچال میبد حوض گلی کم عمقی به مساحت تقریبی ۸۰۰ مترمربع وبه عمق تقریبی ۰/۵ متراست. دیوارهای بلند سایه انداز به ضخامت ۲ متر و بلندی ۸ متر است که به چند طاق نما و ستون تقسیم شده است. طول دیوار جنوبی ۴۲ متر و دیوارهای شرقی و غربی هریک ۲۰ متر است. یک درگاه اصلی به پهنای ۲/۲ مترو بلندی ۲ متر در میان دیوار جنوبی به مخزن و گنبد راه دارد و تقریبا تمام رفت وآمدها و انبار کردن و تخلیه کردن یخ از این درگاه صورت می گرفته است. درگاه دیگری به قرینه آن در سمت شمال گنبد تعبیه شده که نقش چندانی نداشته و غالبا آنرا می بسته اند. درگاه اصلی را نیز فقط در هنگام رفت وآمد بازمی کرده اند. مخزن قیفی یخچال را در زمین رسی سختی کنده اند ، قطر دهانه این مخزن ۱۳ متر وگودی آن ۶ متر است. علت حفر مخزن قیفی یخچال در این زمین رسی سخت همانگونه که قبلا نیز گفتیم جلوگیری از نفوذ آب در زمین است. گنبد بزرگ ومخروطی یخچال بر شالوده ای از زمین سخت بناشده ، به گونه ای که نخستین خشتهای گنبد را بلافاصله روی همان بستر زمین سخت بنا نهاده اند. سطح قاعده دایره ای این گنبدحدود ۳۰۰ متر مربع است و ارتفاع گنبد تقریبا ۱۵ متر است.
 

پهنای دیوار خشتی جدار گنبد از پائین به بالا به طرز ماهرانه ای کاهش می یابد به گونه ای که از۲/۴ متر در قاعده به ۲۰ سانتیمتر(پهنای یک خشت) در نوک گنبد می رسد. تعداد رگهای خشتی گنبد ۲۵۰ عدد شمارش شده است.
فعالیت یخچالها اصولا در دو هنگام و در دو فاصل نسبتا کوتاه از سال صورت می گرفته است. یکی در "چله" زمستان و دیگری در "چله" تابستان. درچله زمستان که فصل تهیه و انبار کردن یخ بودهاست ، شب هنگام مقداری آب وارد محوطه یخبند می کرده اند. آب در هوای سرد زمستان ودر پناه سایه سار دیوارهای بلند مقداری یخ می بسته که اگر ضخامت آن به اندازه کافی بوده آن را به قطعات کوچکتر تقسیم می کرده و به مخزن منتقل می ساخته اند ودر غیر این صورت شبهای دیگر نیزآب به آن حوض وارد می کرده و در دفعات متوالی یخها به صورت مطبق روی هم می بسته و سپس آن را میشکسته و به مخزن انتقال می داده اند. یخهای داخل مخزن را با لایه های پوشال و چوب و ... از هم جدا ونهایتا از هوای مجاور ایزوله می کرده اند و پس از پرشدن مخزن درهای گنبد را با خشت وگل و اندودکاهگل می بسته اند. یخهای انباشته تا فصل تابستان که هنگام بهره برداری ازآن بوده است در حفاظی از زمین و پوشال و دیوارهای ضخیم خشتی و گنبد بزرگ نگهداری می شده است.
برای تهویه هوای داخل گنبد، دریچه‌ ها و روزنه‌ هایی ساخته شده بود تا مانع ذوب یخ در زمان‌ های گرم سال شده و تهویه مناسب صورت گیرد. تمام این برنامه‌ ریزی‌ها برای بهره‌ برداری و مصرف یخ در روزهای گرم تابستان بود تا «یخچال دار» یخ‌ ها را در درگاه جنوبی یخچال، به مردم تحویل دهد.

منبع: تریپ یار