بزرگترین شهر مدفون شده دوره ساسانیان کجاست؟

سلام نو-سرویس گردشگری:محوطه باستانی ایوان کرخه که به‌طور خلاصه با نام ایوان کرخه نیز شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی شوش است و به‌عنوان کامل‌ترین وبزرگ‌ترین شهر مدفون‌شده ساسانیان، شکوه، جلال و قدرت آن دوران را بازگو می‌کند. امروزه تنها بخش اندکی از این شهر باقی‌مانده است و از مشخصه‌های اصلی آن می‌توان به دیوارهای بلندی اشاره کرد که از لحاظ تاریخی و معماری اهمیت زیادی دارند. با تاسف این بنا در زمان جنگ ایران و عراق متحمل آسیب‌های فراوانی شد و هم‌اکنون نیز بدون حفاظت رها شده است. قدمت این منطقه که با الهام از سبک معماری رومی بنا شده بود، به دوره شاپور دوم بازمی‌گردد و در سال ۱۳۱۰، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

معرفی

ایوان کرخه محوطه باستانی است که بقایای شهری در دوره ساسانیان و در زمان شاهپور دوم را در خود نهفته دارد. این محوطه در 20 کیلومتری شمال غربی شهر شوش و در جاده شوش به دهلران واقع شده است و آن را می توان کامل ترین و بزرگترین شهر مدفون شده دوره ساسانی دانست.در سال 1309 باقی مانده های این شهر جزء آثار ملی ایران به ثبت رسید. علیرغم مرمت بخشهایی از دیوار شرقی این شهر تاریخی در سال 1329، پیش از وقوع انقلاب اسلامی جاده ای آسفالته، که روستاها و بخش های مختلف منطقه غرب کرخه را به هم مرتبط می کرد، از بخش میانی دیواره شرقی وارد عرصه آن شده و حدودأ از وسط دیواره شمالی خارج گردید.«تی پاتس» به وجود انواع تأسیسات شهری، از جمله کوره های سفالگری و کارگاه های بافندگی در این شهر اشاره کرده است و آن را یکی از مراکز بافت ابریشم معرفی می کند.

سرگذشت ایوان کرخه

منابع تاریخی حکایت از آن دارند که شوش در اوایل دوران ساسانی یکی از شهر های آباد و پررونق ایران محسوب می گردید. مدت زیادی از آبادی مجدد این شهر توسط ساسانیان نگذشته بود که مسیحیان اسکان داده شده در آنجا دست به شورش زده و موجب آتش سوزی و ویرانی آنرا شدند.از این رو شاپور دوم پس از سرکوب شورشیان – که به تخریب نسبی شهر نیز انجامید دستور داد که شهر جدید «ایوان کرخه» در یک فرسنگی شمال شوش و در غرب رودخانه کرخه احداث نمایند و بدین ترتیب حیات هزاران ساله شوش در جانبی دیگر از رود کرخه در این شهر جدید التاسیس استمرار یافت. به هر حال، با ساخت شهر ایوان کرخه، شوش دیگر رونق و آبادی گذشته خود را به دست نیاورد.یافته های باستانشناسان تائید می نمایند که منطقه مورد انتخاب شاپور برای احداث شهر ایوان کرخه، از ادوار پارینه سنگی تا شوشان جدید مورد استفاده مردمانی بود که امروزه بقایای تمدن های آنان را در محوطه‌ی باستانی متعدد مکشوفه می توان جستجو نمود.اطلاعات مرتبط به ایوان کرخه در قرون اولیه اسلامی به جملاتی مختصر از جغرافی نویسان قرون اولیه اسلامی محدود می گردد. اگر چه اصطخری تنها به ذکر موقعیت این شهر بسنده نموده اما مقدسی و ابن حوقل، دو جغرافی نویس دیگر قرن چهارم هجری، اطلاعات مفید تری از آن بدست می دهند.مقدسی آنرا شهری آباد و دارای دژ و باغهای متعدد معرفی کرده که آب آشامیدنی از نهرهایش جاری است و بازارهایش در یکشنبه ها دایر هستند. ابن حوقل نیز آنرا از شهرهای معروف خوزستان دانسته که در تمام دنیا شهرت دارد و دارای منبر نیز است. یاقوت – قرن هفتم-، ابوالفداء و مستوفی در قرن هشتم هجری نیز تنها به ذکر نام این شهر به عنوان یکی از شهر های خوزستان بسنده نموده اند. در متون قرن های بعد نامی از این شهر برده نشده است.با آغاز جنگ تحمیلی در سال 1359 توسط رژیم بعثی عراق، شهر باستانی ایوان کرخه یک بار دیگر به آوردگاه نبرد با مهاجمان بین النهرینی تبدیل گشت. در نتیجۀ تبادل آتش بین نیروهای خودی، که در پای دیوار شرقی شهر سنگر داشتند، و نیروهای دشمن، که متجاوزانه تا پای دیوار غربی آن پیش رانده بودند، آسیب های جدی بر این شهر عظیم باستانی و محوطه های اطراف آن وارد آمد.از جمله این خسارات تخریب ایوان ورودی اصلی شهر و بنای مشهور به کاخ شاهی بود که دیولافوا و گریشمن قبلا از آنها گزارش و طرح تهیه نموده بودند. احداث سنگر در حصارها و برجهای دفاعی عظیم شهر و تپه های باستانی اقماری آن نیز تا حد قابل ملاحظه ای اضطراب لایه ها و ادوار فرهنگی آنها را سبب گشته است.در سال 1370 یکی از دانشگاه های غیر دولتی استان خوزستان بیش از یکصد هکتار از عرصه مصوب و ثبتی این شهر تاریخی را تحت عنوان ایجاد «مرکز تحقیقات کشاورزی» تصرف و پس از تسطیح آثار تاریخی عرصه شهر، به کشاورزی در محل اقدام نموده است. متعاقبا، برخی از افراد محلی نیز با توسل به اقدام فوق بخش هایی از اراضی عرصه تاریخی ایوان کرخه را اشغال و پس از تسطیح به فعالیت کشاورزی به صورت دیم و آبی مبادرت ورزیدند.

هنر معماری

ایوان کرخه شهری مستطیلی شکل بود که به موازات رود کرخه و در جهت شمالی – جنوبی گسترش یافته بود. این شهر عظیم ساسانی توسط یک حصار خشتی مستحکم و مرتفع به ابعاد چهارکیلومتر در یک کیلومتر محصور شده بود.با ملاحظه وضع فعلی دیوارهای دفاعی شهر به نظر میرسد که به روزگار آبادانیاش دارای چهار دروازه- در محور چهار جهت اصلی- بوده ولی کلیه رفت و آمدهای رسمی تنها از یک دروازه با ایوانی بلند، که در میانه جنوبی دیوار شرقی تعبیه گردیده بود، انجام می شده است.این ایوان عظیم با قوسی از آجر پخته که طاق گهواره ای مورب و طویلی را بر دوش داشت، احداث شده بود و یکی از بلندترین ترین ایوان های روزگار ساسانیان به شمار می آمد.درون شهر نیز بوسیله دو حصار شرقی- غربی به سه بخش شمالی، مرکزی وجنوبی تقسیم می گردید. این تقسیم بندی فضای داخلی شهر خود می تواند فرضیه استقرار نوعی نظام طبقاتی در آنجا را تقویت سازد.اگر چه با استفاده از الگوی تقسیم فضاهای شهری در عصر ساسانیان و در یک سازمان دهی فرضی فضاها می توان تصور نمود که بخش مرکزی به طبقه ی حاکمان و دو بخش شمالی و جنوبی به دو گروه مختلف از مردمان تعلق داشته است.ولی داده های باستان شناسی در این شهر خلاف این فرضیه را اثبات کرده است، زیرا بناهایی که در مرکز شهر قرار داشتند ضعیف و پراکنده بوده اند. بعلاوه، در بررسی های آنجا یک کوره سفال پزی شناسایی گردید که توسط حفاران غیر مجاز نمایان شده است، وجود کارگاهی صنعتی در این بخش، احتمال سکونت حکام در آن را با تردیدی جدی مواجه می سازد.متقابلا، در بخش جنوبی این شهر سازه های معماری عظیمی، که به نظر می رسد بیشتر دارای کاربری تشریفاتی بوده اند، شناسایی شده است. همچنین، اجزای ستون های سنگی استوانه ای که به احتمال قوی مربوط به کاخی از عصر ساسانیان هستند، به صورت پراکنده در سطح این بخش یافت گردیده اند.در سال 1950 میلادی، گیرشمن در دو نقطه از این قسمت شهر به کاوش پرداخت و موفق به کشف بنایی عظیم ساخته شده از آجر و ساروج گردید که آن را کاخ نامید.این فضا از یک تالار چهار گوش که گنبدی آن را پوشانیده و یک دالان به طول 18 متر که به آن می پیوست و به وسیله طاقهایی، که از دیواری به دیوار دیگر برای مقاومت در برابر فشارهای طاقهای گهواره ای عرضی تخصیص یافته بود، مهار می گشت، تشکیل شده بود. کاخ دیگری نیز در این شهر یافت شده است که دارای سه ایوان بود و صحن مرکزی آن 1278 متر وسعت داشت.به خاطر وجود بقایای رنگ در دیوارهای آن مشخص شده است که این کاخ دارای نقاشی هایی بوده است. وسعت بنا همچنین تزئیناتی که در آن به کار رفته است نشان می دهد این بنا نیز دارای کاربری حکومتی و تشریفاتی بوده است.