به گزارش سلام نو به نقل از نشنال اینترست، علیرغم خوش بینی‌ها مبنی بر این که یک پیشرفت در مذاکرات به منظور احیای توافق هسته‌ای ایران قریب الوقوع به نظر می‌رسد مذاکرات غیر مستقیم میان واشنگتن و تهران بار دیگر با بن بست مواجه شده است. علیرغم آن که طرفین در مورد میزان کاهش تحریم‌ها و سازوکارهای حقوقی و سیاسی لازم برای اطمینان از دوام دوباره توافق هسته‌ای با یکدیگر اختلاف نظر دارند بسیاری از ناظران اصرار ایران بر لزوم توقف تحقیقات آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد فعالیت‌های هسته‌ای گذشته آن کشور در سالیان پیش را موضوعی مهم و سد اصلی احیای برجام قلمداد می‌کنند.
سیاستگذاران امریکایی توقف زودهنگام این تحقیقات را رد کرده و اصرار می‌ورزند که تداوم آن تحقیقات نباید مانع از بازگشت متقابل طرفین به پایبندی به مفاد برجام شود. علیرغم آن که اختلافات بین ایران و امریکا آشتی ناپذیر به نظر می‌رسد درک بهتر حساسیت‌ها، عملگرایی و انعطاف پذیری هر یک از طرفین باید امکان پیشبرد مصالحه را فراهم سازد.
درخواست ایران برای توقف تحقیقات آژانس تا حد زیادی ریشه در سابقه مذاکرات و اجرای برجام در گذشته دارد. به موازات پایان مذاکرات هسته‌ای در ژوئیه ۲۰۱۵ میلادی ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی بر روی نقشه راهی به منظور شفاف سازی موضوعات باقی مانده در مورد ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران توافق کردند. نقشه راه طبق الزام برجام ظرف سه ماه انجام شد و سپس "یوکیا آمانو" مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی "ارزیابی نهایی" را به شورای حکام آژانس در تاریخ ۲ دسامبر ۲۰۱۵ میلادی ارائه کرد و تحقیقات طولانی مدت خود را در مورد این موضوع به پایان رساند.
آژانس به این نتیجه رسید که "هیچ نشانه معتبری مبنی بر انحراف ایران در برنامه هسته‌ای آن کشور در ارتباط با ابعاد نظامی احتمالی را پیدا نکرده است". هم چنین، در آن گزارش اشاره شده بود که ایران برخی مطالعات فنی و امکان سنجی مرتبط با توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای را پیش از پایان سال ۲۰۰۳ میلادی انجام داده بود. پس از دریافت ارزیابی نهایی، هیئت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قطعنامه‌ای را مطابق با درخواست برجام صادر کرد و به نتیجه رضایت بخش نقشه راه اشاره کرد و بررسی این مورد را مختومه اعلام کرد.
به بیان دقیق‌تر علیرغم آن که قطعنامه مانع از انجام تحقیقات بیشتر آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد برنامه هسته‌ای ایران در صورت بروز مسائل امنیتی تازه نشد این انتظار را در میان مقام‌های ایرانی ایجاد کرد که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بررسی ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران را به نتیجه رسانده است.
بازگشایی این موضوع در سال ۲۰۱۹ میلادی البته با عنوانی تازه پس از آن که ایران تعلیق بخشی از تعهدات برجامی خود را در اقدامی تلافی جویانه در برابر خروج دولت ترامپ در ماه مه ۲۰۱۸ میلادی از برجام آغاز کرد این شبهه را در میان سیاستگذاران تهران به وجود آورد که ادعای آژانس ممکن است ریشه سیاسی داشته باشد.
به نظر می‌رسد سیاستگذاران ایرانی متقاعد شده اند که قدرت‌های غربی در تلاش هستند تا از ادعاهای مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای نظامی گذشته یا در حال انجام ایران را برای مشروعیت زدایی و محدود کردن دائمی برنامه هسته‌ای آن کشور بهره برداری کنند. بدین ترتیب، تهران اصرار دارد که تحقیقات باقی مانده آژانس بین المللی انرژی اتمی یکبار برای همیشه پیش از آن که به تعهدات خود نسبت به برجام عمل کند حل و فصل شده بود.
سابقه اجرای برجام و اجرایی شدن آن در اواخر سال ۲۰۱۵ میلادی و اوایل سال ۲۰۱۶ میلادی نیز انتظارات ایران را برآورده کرده بود. این واقعیت که برجام پس از آن که آژانس بین المللی انرژی اتمی بررسی ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران را مختومه اعلام کند لازم الاجرا شد مبنایی حقوقی را برای تهران فراهم می‌سازد تا بخواهد از همین رویه برای احیای برجام استفاده کند.
استقبال از بازگشت به انطباق کامل با برجام بدون بسته شدن تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تصمیمی از نظر سیاسی خطرناک برای سیاستگذاران ایرانی به دلایل متعدد خواهد بود.
چرا بازگشت به برجام بدون بسته شدن تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خطرناک است؟
نخست آن که توافق هسته‌ای چیزی بیش از یک توافق بر سر کاهش تحریم‌ها برای تهران در سال ۲۰۱۵ بود و اکنون نیز به همین شکل باقی مانده است. عادی سازی پرونده هسته‌ای ایران نیز عامل مهمی در محاسبات ایران بود و هم چنان در تصمیم آن کشور برای پیوستن مجدد به توافق ادامه دارد.
دوم آن که از نظر ایران تسویه نشدن مطالبات معوق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با از بین بردن منافع اقتصادی این توافق ارزش مورد انتظار برجام را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد. عدم قطعیت در مورد نتیجه تحقیقات آژانس بین المللی انرژی اتمی احتمال اجرای قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد (UNSC) و اعمال مجدد تحریم‌های چندجانبه و یکجانبه علیه ایران، بانک‌ها و شرکت‌های خارجی بزرگ همکاری کننده با ایران را افزایش داده و سایر نهادهای مالی و تجاری را از ایجاد روابط تجاری طولانی مدت با ایران باز می‌دارد. واقعیت آن است که تهران برای بازسازی زیرساخت‌های هسته‌ای برچیده اش شده‌اش به زمان و تلاش بیش تری نیاز دارد تا زمانی که ایالات متحده برای اعمال مجدد تحریم‌های خود علیه ایران در صورت فروپاشی توافق هسته‌ای به آن نیاز دارد.
سومین دلیل آن که سیاست داخلی عاملی اساسی و تعیین کننده است که نشان می‌دهد چرا سیاستگذاران فعلی در ایران نیاز دارند تحقیقات آژانس پیش از بازگشت به پایبندی کامل به توافق بسته شود. سیاستمداران محافظه کاری که در حال حاضر با دولت رئیسی متحد شده‌اند یا در صفوف سیاسی دولت رئیسی قرار دارند منتقدان تند دولت روحانی به دلیل موافقت با توافق هسته‌ای به زعم آنان نامتعادل و معیوب بودند. آنان از برجام به دلیل آن که مزایای اقتصادی برای ایران نداشته و به دلیل سازوکارهای اجرایی ناکافی و نابرابر و فقدان ضمانت برای تضمین دوام برجام ابراز تاسف کرده اند.
با توجه به چنین دیدگاهی مقام‌های دولت رئیسی اغلب از نیاز به رفع نواقص برجام صحبت کرده‌اند. موافقت با احیای توافق هسته‌ای به همان شکلی که در ابتدا بوده به ویژه بدون بسته شدن تحقیقات باقی مانده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بدان معناست که "ابراهیم رئیسی" رئیس جمهور و تیم مذاکره کننده اش حتی در عادی سازی برنامه هسته‌ای ایران و درک منافع اقتصادی این توافق عملکرد ضعیف تری در مقایسه با دولت روحانی داشته اند. در غیاب مصالحه‌ای برای حفظ چهره، دولت رئیسی در برابر انتقاد مخالفان سیاسی خود آسیب پذیر خواهد بود و با نبردی دشوار برای فروش این معامله به رای دهندگان داخلی و مردم ایران مواجه خواهد شد.
همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای رسیدگی به ادعاهای باقی مانده اش شاید در وهله نخست از بروز این معضل جلوگیری کند. با این وجود، همکاری کامل ایران ممکن است از نظر فنی و سیاسی امکان پذیر نباشد یا ممکن است به تعامل طولانی با آژانس بین المللی انرژی اتمی نیاز داشته باشد. برای غلبه بر این بن بست نیاز به تفکر واقع بینانه و تصمیم گیری عملگرایانه از سوی واشنگتن و تهران که امکان نتیجه گیری و اجرای موفقیت آمیز توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ میلادی را فراهم کرد احساس می‌شود.
در آن زمان، به شکلی آشکار اراده سیاسی طرف آمریکایی برای حل و فصل ادعاهای باقی مانده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان آخرین مانع اصلی برای حصول توافق با تهران وجود داشت. برای کارشناسان پادمان‌های هسته‌ای و مقام‌های اطلاعاتی غربی آشکار بود که تمام جزئیات مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای گذشته ایران توسط تحقیقات آژانس فاش نشده و به احتمال زیاد ایران اطلاعات بیشتری نسبت به آن چه که احتمالا می‌توانست با آژانس به اشتراک بگذارد را در اختیار داشته است. با این وجود، در آن زمان دست کم اجماعی ضمنی در میان سیاستگذاران آمریکایی و اروپایی وجود داشت مبنی بر آن که اصرار برای شفافیت بیشتر ایران در این موضوع ارزش به تاخیر انداختن اجرای برجام را ندارد.
این امر به ویژه زمانی منطقی بود که آژانس‌های اطلاعاتی غربی تشخیص دادند تحقیقات بیشتر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نتیجه ارزیابی آنان از عدم انحراف برنامه هسته‌ای ایران برای مقاصد نظامی را تغییر نمی‌دهد.
همان مبادله بین ایجاد تصویری کامل از فعالیت‌های هسته‌ای گذشته ایران و هدف مهار برنامه هسته‌ای کنونی آن امروز نیز وجود دارد. بدون اعمال محدودیت‌های برجامی برنامه هسته‌ای ایران گسترش می‌یابد و به کسب دانش فنی و قابلیت‌های غیر قابل بازگشت ادامه خواهد داد.
اگر ایران به قابلیت‌های هسته‌ای پیشرفته‌تر و تثبیت شده‌تری دست یابد زمان در آستانه ساخت سلاح هسته‌ای قرار گرفتن آن کشور کاهش می‌یابد. در چنین شرایطی طولانی شدن بی رویه تحقیقات آژانس به امید پاسخگویی به ذره‌ای از فعالیت‌های هسته‌ای گذشته ایران به قیمت هدف بسیار مهم‌تر یعنی به حداقل رساندن خطر گسترش تسلیحات هسته‌ای در ایران تمام می‌شود.
اگر آژانس‌های اطلاعاتی غربی متقاعد شوند که ادعاهای باقی مانده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارزیابی قبلی آن نهادها در مورد عدم وجود برنامه هسته‌ای نظامی اعلام نشده در ایران را به چالش نمی‌کشد همان طور که سطح غنی‌سازی و مقدار مواد شکافت‌پذیر ادعایی اعلام نشده نیز این موضوع را نشان می‌دهد مذاکرات ادامه خواهد یافت.
حتی اگر بسته شدن زودهنگام تحقیقات در حال انجام آژانس بین المللی انرژی اتمی مشکل ساز باشد نیز طرفین باید به دنبال مصالحه‌ای باشند که نگرانی‌های واشنگتن و تهران را برطرف سازد. برای مثال، طرفین می‌توانند به آژانس اجازه دهند تا تحقیقات خود را برای مدت زمانی طولانی ادامه دهد و در عین حال نگرانی‌های ایران در مورد ارجاع آن به شورای امنیت سازمان ملل برای اعمال مجدد تحریم‌ها را برطرف سازند.
توافق برای احیای برجام می‌تواند مستلزم مقرراتی باشد که به ایران اطمینان می‌دهد موضوع به طور کامل در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باقی می‌ماند و هرگز به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده نمی‌شود صرفنظر از آن که این روند چگونه پیش می‌رود و آژانس در تحقیقات‌اش چه چیزی را کشف می‌کند.
چنین فرمولی در حالی که نگرانی‌های ایران را کاهش می‌دهد واشنگتن و متحدان اروپایی اش را نیز در برابر انتقادهایی مبنی بر این که تحقیقات را زودتر از موعد به پایان رسانده اند یا خودمختاری آژانس در برخورد با این موضوع را نقض کرده اند مصون می‌سازد.
صرفنظر از آن که راه حل مصالحه به چه شکلی باشد نباید از هیچ تلاشی برای دستیابی به آن با توجه به مخاطرات موجود دریغ کرد. واشنگتن و تهران با برداشتن یکی از موانع اصلی احیای برجام درگیری نظامی در حال جوشش در خاورمیانه را خنثی خواهند کرد.
نظر شما