دریاچه ارومیه؛ جاذبه‌ای مظلوم

سلام نو _ سرویس گردشگری: دریاچه ارومیه، دریاچه‌ای است که در شمال غرب کشور ایران واقع شده و طبق اندازه گیری که در سال ۱۳۷۷ انجام گرفت، با حدود شش هزار کیلومتر مربع مساحت بیست و پنجمین دریاچه بزرگ جهان از نظر مساحت است. طبق تقسیمات کشوری ایران، دریاچه ارومیه (Lake Urmia) میان دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار گرفته است.

آشنایی با دریاچه مظلوم ارومیه

از عناوین و جایگاه مهم دریاچه ارومیه می‌توان گفت دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران، بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ آب شور در دنیا است. آب دریاچه ارومیه بسیار شور است و از رودخانه‌های سیمینه رود، زرینه رود، باران‌دوز، تلخه رود، گادر، نازلو و زولا سرچشمه می‌گیرد. از گذشته تا به امروز، دریاچه ارومیه یکی از مقاصد گردشگری محبوب استان آذربایجان غربی بوده و هر سال در فصول مختلف میزبان گردشگران بسیاری قرار می‌گیرد.

نام دریاچه ارومیه در گذشته و در زبان پارسی کهن "چی چست" به معنای درخشنده و "کبودان" بود. در دهه ۱۹۳۰ میلادی نام دریاچه در زمان رضاشاه به "رضائیه"تغییر کرد.

در سال ۱۳۵۷، پس از پیروزی انقلاب اسلامی نام دریاچه به "ارومیه" تغییر یافت که از نام شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان غربی برگرفته شده است. در زبان ترکی به این دریاچه "اورمو گولو" گفته می‌شود.

از نخستین اشاراتی که در استاد تاریخی به دریاچه ارومیه شده، مربوط به کتیبه سده نهم پیش از میلاد مسیح در شلمنسر سوم، سلطنت بین ۸۵۸-۸۲۴ قبل از میلاد است. در این کتیبه به دو نام در محل دریاچه ارومیه اشاره شده است که عبارتند از: ماتای (یا همان میتانی‌ها) و پرسواه (به معنی ایرانیان یا پارسیان). هنوز به طور قطعی مشخص نشده است که این نام‌ها با منطقه، قبیله و یا پیوندی که گروهی از مردم با پادشاهن داشته‌اند، ارتباطی دارند یا خیر.

دریاچه ارومیه زمانی مرکز پادشاهی منائیان بوده و احتمال داده می‌شود محل زندگی منائیان تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده است. گروهی به نام متیان بر منائیان غلبه داشتند. در آن دوران مردمانی با نام‌های مختلف نظیر کیمری، سکاها و سرمتی‌ها زندگی می‌کردند. این موضوع نیز روشن نشده که دریاچه نامش را از مردمان گرفته یا مردمان نامشان را از دریاچه گرفته‌اند.

در پانصد سال اخیر در نواحی اطراف دریاچه ارومیه مردمان ایرانی شامل آذربایجانی‌ها و کُردها زندگی کرده‌اند. در سال ۱۳۵۲ نام دریاچه ارومیه با عنوان پارک ملی دریاچه ارومیه در فهرست پارک‌های ملی ایران ثبت گردید. پارک ملی دریاچه ارومیه یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های طبیعی جانوران در ایران محسوب می‌شود. وسعت پارک ملی دریاچه ارومیه ۴۶۲۶۰۰ هکتار بوده و یکی از ۹ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران است.

معضلات دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران قرار دارد و با اینکه روزگاری دومین دریاچه بزرگ آب ‌شور دنیا محسوب می‌شد، از اواسط دهه ۸۰ شمسی به‌تدریج کم‌آب و خشک شد؛ به‌طوری که در سال ۱۳۹۴ حدود ۸۸ درصد از مساحت دریاچه کاهش یافت. جالب اینکه مساحت دریاچه ارومیه در سال ۱۳۷۷ به پنج هزار کیلومتر مربع می‌رسید و از همین جهت عنوان بیست و پنجمین دریاچه دنیا از لحاظ مساحت را از آن خود کرده بود.

با این وجود، چندین دهه خشک‌سالی پیاپی، استفاده از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه برای سدسازی و آبیاری مزارع، افزایش دمای هوا در تابستان و افزایش تبخیر و همچنین افزایش تقاضای آب در بخش کشاورزی، ساخت‌وسازهای بی‌رویه، باعث تسریع روند خشک‌شدن دریاچه شده‌اند.

حجم آب دریاچه در سال ۱۳۷۸ به ۳۰ میلیارد مترمکعب می‌رسید که این رقم در سال ۱۳۹۲ به نیم میلیارد مترمکعب تقلیل یافت. علاوه بر این، مساحت دریاچه در سال ۱۳۷۸ رقمی معادل ۵۰۰۰ کیلومتر مربع بود که در سال ۱۳۹۲ به یک‌دهم یعنی ۵۰۰ کیلومتر مربع رسید.

با توجه به روند افزایشی نرخ بارندگی در این منطقه، امیدها برای احیای کامل دریاچه ارومیه بیشتر شده است. بر اساس آخرین داده‌های مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی، میزان بارندگی در کشور در سال زراعی ۱۳۹۷ نسبت به سال قبل از آن با رشد چشمگیری به ۳۱۴٫۵ میلی‌متر رسید که از رشد ۹۵٫۹ درصدی حکایت داشت.

هرچند، این بارندگی دائمی نیست و با رسیدن ماه‌های گرم سال، بخشی از آب دریاچه مجددا تبخیر می‌شود. بنابراین، جزایر این دریاچه با خطر از دست دادن گونه‌های ارزشمند خود مواجه هستند. گسترش پوشش گیاهی در جزایر و پارک ملی دریاچه ارومیه و حفاظت از محیط زیست ضلع جنوب شرقی، از جمله برنامه‌هایی است که برای احیای دریاچه در نظر گرفته شده است.

اگرچه نوسانات سطح دریاچه همیشه بخشی جدایی‌ناپذیر از آن بوده است و بر تنوع گیاهان و گونه‌های دریایی دریاچه تاثیر می‌گذارد؛ اما برنامه‌ها و پروژه‌های زیست محیطی اخیر در دریاچه ارومیه به‌معنای بهره‌برداری بیشتر از چنین اکوسیستم شکننده‌ای نخواهد بود. در واقع، برای به حداقل رساندن مداخلات انسانی در دریاچه و اکوسیستم‌های مرتبط و همچنین کاهش تهدیدها، به برنامه‌های مرمتی منطقی‌تری نیاز است.

هم‌زمان با انتشار اخبار خشک شدن ۸۸ درصد از دریاچه ارومیه، کارشناسان هشدار دادند که اگر کاری برای احیای آن انجام نشود، جمعیت ساکن در کنار دریاچه به‌دلیل طوفان شن و گرد و غبار مجبور به مهاجرت خواهند شد. رئیس اداره محیط زیست نیز اعلام کرده بود که با خشک‌شدن دریاچه ارومیه، شهر تبریز باید تخلیه شود. با این وجود، پس از چندین سال نگرانی، سطح آب دومین دریاچه نمک جهان بالا آمد و از خشک‌شدن فاصله گرفت.