سلام نو _ سرویس گردشگری: مشهد، مقصدی نامآشنا برای هر ایرانی است و سالانه تعداد بیشماری از گردشگران برای سفر به مشهد برنامهریزی میکنند. این شهر علاوه بر حرم مقدس امام رضا (ع)، میزبان بناهای تاریخی دیگری نیز بوده است که متاسفانه بسیاری از آنها، در طرحهای گسترش و نوسازی مشهد از بین رفتهاند. حمام شاه مشهد یکی از معدود حمامها و بناهای قدیمی این شهر است که از دست تخریب و نوسازی مسئولان جان سالم به در بردهاند. این حمام چندسالی است که با تغییر کاربری به موزه مردمشناسی تبدیل شده است.
معرفی حمام شاه مشهد
معماری خاص حمامهای ایرانی کاملا متناسب با اقلیم و فرهنگ کشور است. اگرچه فضاهای حمامها با توجه به هر منطقه تفاوتهایی با هم دارند؛ اما همه آنها کمابیش بر اساس الگوی واحدی ساخته شدهاند. مشهد از دوران گذشته دارای حمامهای بسیاری بوده است؛ زیرا غیر از اهالی شهر، زائران و مجاوران حرم امام رضا (ع) نیز نیازمند استحمام بودند. به همین دلیل نیز تراکم حمامها در اطراف حرم از هرجایی بیشتر بود.
متاسفانه اکثر این حمامها در ۵۰ سال گذشته و خصوصا در جریان تخریب بزرگ محدوده اطراف حرم در سال ۱۳۵۴ از میان رفتند. در این میان یک حمام جان سالم بهدر برد: حمام مهدی قلی بیک، معروف به حمام شاه. حمام مهدی قلی بیک (حمام شاه) از جاذبه های گردشگری مشهد به شمار میرود و مربوط به دوره صفویه است. این اثر در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۳۷۴ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پیشینه حمام مهدی قلی بیک مشهد
این حمام زیبا در سال ۱۳۰۰ خورشیدی بنا به خواسته فردی به نام مهدی قلی بیک ساخته و وقف مردم شد و تا امروز نام واقف بر روی حمام باقی مانده است. حمام مهدی قلی بیک در اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ۱۳۷۴ در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و جنبه ارزشمندش بیش از پیش به چشم آمد. این حمام سالیان دراز، یعنی تا حدود همین بیست و چند سال پیش مورد استفاده عموم مردم بود تا آن که با فراگیر شدن لوله کشی آب و وجود حمام در خانه ها، به صورت متروکه درآمد.
حمام بی نظیر مهدی قلی بیک چند سالی مورد بی توجهی قرار گرفت تا آن که سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس، در اقدامی مشترک تصمیم به بازسازی این بنا گرفتند. بازسازی در سال ۱۳۷۸ آغاز شد و وسعت حمام نزدیک به ۲۰۰۰ متر مربع رسید. در نهایت در سال ۱۳۸۵ و همزمان با زادروز ولادت امام هشتم شیعیان، درهای حمام مهدی قلی بیک با عنوان موزه تخصصی مردم شناسی رو به عموم مردم گشوده شد.
معماری حمام شاه مشهد
این بنا یکی از بزرگترین حمامهای ایران است که ساختاری بسیار زیبا از حمامهای قدیمی را به نمایش میگذارد. سازه اصلی بنا از جنس آجر بوده و آهک، ساروج، سنگ، شیشه، فلز و کاشی از دیگر مصالح به کار رفته در این حمام است. این حمام مجموعهای از فضاهای متعدد بوده و بزرگترین و زیباترین بخش آن بخش بینه حمام با هشت ستون و تزیینات نقاشی است. بخشها مختلف حمام مهدی قلی بیک عبارت هستند از:
سربینه
سربینه با تزییناتی چون نقاشی و کاشیهای ریز رنگی مزین شده است. این قسمت دارای ساروج بری و گچکاری با تعداد ۲۸ لایه بوده که از این تعداد، ۱۳ لایه دارای تزیینات نقاشی است.
قدیمیترین لایه مربوط به دوره صفویه و جدیدترین لایه، به اواخر دوره قاجار مربوط است. قوسهای به کار رفته در سربینه از نوع پنج و هفت شاخ بزی از قوسهای پرکاربرد در معماری ایرانی است.
کاربندی سقف سربینه نیز از دیگر تزیینات بنا به شمار میآید. سربینه حمام دارای چهار صّفه است که سه صّفه برای تعویض لباس و قرار دادن البسه عامه مردم و یک صّفه بهعنوان شاه نشین، ویژه اشراف و بزرگان مورد استفاده قرار میگرفته است.
هشتی یا میاندر
بعد از سربینه، فضایی به نام هشتی یا میاندر وجود دارد که ارتباط دهنده دو فضای سربینه و گرمخانه است. در وسط هشتی، حوض کوچکی است که فرد، پای خود را پس از بیرون آمدن از گرمخانه، درون آب سرد آن شسته و سپس وارد سربینه میشده است.
گرمخانه
پس از گذشتن از هشتی وارد گرمخانه میشویم که محل اصلی شستشوی تن و استحمام است. فضای گرمخانه، مربع شکل و داراری چهار ستون در وسط است که پوشش گنبدی شکل سقف، مشتمل بر چندین گلجام، روی آنها قرار گرفته است.
در اطراف گرمخانه، سه غرفه وجود دارد که برای نشستن و استحمام مورد استفاده قرار میگرفته است. در قسمت غربی گرمخانه، خزینه آب گرم حمام قرار داشته که سطح آن از کف گرمخانه بلندتر است.
آب حمام اوایل از یک قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه تأمین میشده و از طریق شبکه آبرسانی، شامل تنبوشه ها و حوضچههای تصفیه، به خزینه میرسیده است و در دیگهای مسی کف خزینه به نام تیان، گرم و بهطور منظم به قسمتهای مختلف حمام هدایت میشده است. در ضلع شمالی گرمخانه، فضایی کوچک به نام نظافت خانه (نوره کش خانه) وجود دارد که مکانی برای از بین بردن موهای زاید بوده است.
دو اتاق در دو طرف خزینه آب گرم قرار گرفته است. در اتاق شمالی، سه عدد حوضچه تصفیه آب سرد قرار داشته است که گل و لای موجود در آب، در آن ته نشین میشده و سپس آب تصفیه شده به خزینه منتقل میگردید. از اتاق دیگر، افرادی که معلول یا به بیماریهای مسری مبتلا بودند، برای استحمام استفاده میکردند و از طریق دریچه تعبیه شده در آن که به خزینه راه دارد، آب گرم مورد نیاز خود را از خزینه بر میداشتند، این اتاق به اتاق خلوت یا خلوت گاه معروف بوده است.
تون (گلخن یا آتشخانه)
در پشت خزینه، فضای تون (گلخن یا آتشخانه) قرار دارد که محل برافروختن آتش و منبع تأمین انرژی گرمایی حمام است. شخصی که مسئول تأمین سوخت و گرمایش بود، تون تاب نامیده میشده است. تون تاب پس از تهیه سوخت حمام (شامل هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و …) آنها را درون کوره تون میگذاشت که زیر تیان ها قرار دارد و آتش روشن میکرد. گرما و دود ناشی از سوختن هیزم، بهوسیله انشعاباتی به نام گربه رو به بیرون منتقل میشد.
این انشعابات بهصورت کانالهایی باریک از تون شروع شده و در کف گرمخانه بهصورت مارپیچ تا سربینه ادامه داشت و به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه ختم میگردید. به این طریق، کف و دیوارهای حمام گرم میشد. بنابراین، سیستم گرمایش از کف که در معماری امروزی به کار میرود، قرنها پیش توسط معماران خلاق ایرانی به کار میرفته است. از خاکستر باقی مانده در کانل تون، بهعنوان مواد شوینده و همچنین در ساخت ملات ساروچ استفاده میشده است.
چاله حوض
چاله حوض (استخر آب) برای شنا و آب تنی افراد پس از استحمام مورد استفاده قرار میگرفته است. چال حوض این حمام در مقایسه با حمامهای مشابه دوره صوفی از ابعاد بزرگ تری برخوردار است. تناسبات رعایت شده در ساخت این قسمت از حمام در عین سادگی، اوج شکوه اصیل معماری ایرانی و اسلامی را به نمایش میگذارد.
نظر شما