سلام نو _ سرویس گردشگری: سازه های آبی تاریخی شوشتر مجموعه ای به هم پیوسته از پلها، بندها، آسیابها، آبشارها، کانالها و تونل های عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر کار می کنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهره گیری بیشتر از آب ساخته شده اند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستان شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است. مجموعه آسیاب ها و آبشارهای شوشتر در مسیر «رودخانه گرگر» که خود از شاهکارهای فنی و مهندسی اعصار کهن است، بنا شده است. رود گرگر کاملاً به صورت مصنوعی و دستکند ساخته شده و احداث آن را به عصر اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت داده اند.
آشنایی با سازه آبی قدیمی تر خوزستان
قدیمی ترین آثار شناخته شده در شوشتر مربوط به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ بوده است. این شهر در دوره ایلامی به دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل از اعتبار ویژهای برخوردار بوده و دردوره هخامنشی مزداریون و سازههای آبی آن پایه ریزی شدند. شوشتر در دوره اشکانیان پایتخت حاکمان محلی خوزستان بوده و در زمان ساسانیان یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار رفته است.
تجدید بنای شوشتر را به اردشیر بابلیان نسبت میدهند و و در این دوره است که شوشتر به صورت جزیرهای میان آبها قرار گرفته و معماری گسترده آبی به صورت کانالها، پل بندها و آسیابها در گوشه کنار آن شکل گرفتند. پس از وی به روایت تاریخ در زمان شاپور ساسانی، آبادانی شوشتر به اتمام رسید و این شهر درخشانترین دوره تاریخی حیات خود را گذرانده و با تجهیز تأسیسات آبیاری، کشاورزی در این شهر رونق فراوان گرفت.
شوشتر را میتوان موزه بناها و سازههای آبی دانست که این بناها از نظر عملکرد به یکدیگر وابستهاند و از این جهت شهری کمنظیر را در سراسر جهان است. در تابستان ۸۷ مجموعه سازههای آبی شوشتر مشتمل بر بند میزان، آسیابهای آبی، قلعه سلاسل، بند گرگر، بند خاک، پل بند شادوران، بند برج عیار، پل لشکر، بند ماهی باران، بند شرابدار و میل مناره کلاه فرنگی در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان دهمین اثر از ایران به ثبت رسید.
یکی از سفرنامه نویسان مشهور که از عجایب شوشتر تعریف و تمجید کرده است ابن بطوطه است او در این شهر با علمایی ملاقات نموده که از علم و دانش آنها شگفت زده شده است او از شوشتر با نام عربی شده و معرب توستر یا تستر نام برده است. او همچنین از عظمت پلهای شوشتر نام برده است.
ویژگی بنای سازه های آبی
پیشینه ساخت آسیابها وتونلهای این محوطه به دوره هخامنشی باز می گردد. ساختمان آسیابهای موجود در محوطه قبل از سیل سال۱۳۴۲ اکثراً مربوط به دوره صفوی بوده که در اثر سیل ویران شده است. پی ساختمان آسیابهای مزبور مربوط به دوره ساسانی می باشد که در دوره قاجار مرمت و بازسازی شده است.
ساختمانهای موجود در محوطه به سه قسمت تقسیم می شود:
محوطه شرقی:
در این محوطه حدوداً ۱۰ آسیاب قرار دارد. که عبارتند از: آسیاب دو برادران، داراب خان، حاج مندل، راتق، دهانه شهر. هرکدام از این آسیابها دارای دو سنگ آسیاب است. آب مورد نیاز این آسیابها علاوه بر تونل دهانه شهر از تونل بلیتی نیز تأمین میشود.
محوطه شمالی:
قدمت ساختمانهای موجود در این محوطه نسبت به سایر ابنیه موجود در محوطه کمتر می باشد. در این محوطه علاوه بر آسیابهای خدایی، آسیاب رضا گلاب یا پنیری و آسیابهای رضوان، تأسیسات مربوط به کارخانه برق مستوفی که در سال ۱۳۳۲ ساخته شده، و تلمبه خانه که آب مصرفی شهر را تأمین می کرده استنیز موجود می باشد. آب آسیابهای این محوطه از تونل سه کوره، و آب مورد نیاز کارخانه برق نیز از تونل دهانه شهر تأمین می شود.
محوطه غربی:
در این محوطه ۲۱ آسیاب قرارداشته که آب مورد نیاز این آسیابها از تونل سه کوره تأمین می شده است راه ورود به محوطه غربی از طریق پلی موسوم به دوپلون می باشد. آسیابهای این محوطه در دو نوع شیبی و تنوره ای ساخته شده اند. علاوه بر آسیابها، کارخانه یخ جولازاده(۱۳۳۴) و یک تلمبه خانه آب نیز موجود است. در زیر پلکان موجود در محوطه غربی (این پلکان راه ارتباطی بافت قدیم شهر با محوطه غربی بوده است) و بر بام آسیاب موسوم به لوعلی ساختمانی با پلان مربع و سقف گنبدی شکل به سبک آتشکده ها قراردارد که به نمازخانه منسوب می باشد.
در انتهای محوطه موسوم به سیکا قرار دارد. که ورود به این اتاقکها از طریق پلکانهایی که در صخره تعبیه شده اند تأمین می شود.
مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر از بیمانندترین نمونههایی است که جهت استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهرهبرداری قرار گرفته است. این محوطه مجموعهای از سد، تونلها، کانالهای فرعی و آسیابهای آبی است که بصورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی بوده و جزئی از مجموعه بزرگ سازههای آبی شوشتر میباشد که در کتب تاریخی مکرراً به آن اشاره گردیده است. اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا میآورد.
تونل های سه گانه آب را به مجموعه هدایت میکنند و به کانالهای متعددی تقسیم میشوند که پس از گرداندن چرخ آسیابها، آب بصورت آبشارهایی به محوطهای حوضچه مانند سرازیر میشود. یکی از ویژگیهای بسیار بارز مجموعه آسیابها و آبشارها مجاورت آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفادههای صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، آب مورد نیاز ساکنین را تأمین مینمود.
یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر بفرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوهای خاص به آن میبخشد این است که آب حاصل از پساب آسیابها بصورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطهای حوضچه مانند میریزد که منظرهای چشم نواز و دلانگیز را در مقابل دیدگان هر بیننده بوجود میآورد. همچنین در محوطه پشت بند که محل آبگیری سه تونل معروف سه کوره، دهانه شهر و بلیتی است نیز چشم انداز زیبایی به چشم میخورد. مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر با توجه به زمان ساخت از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان است. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است.
منبع: تریپ یار
نظرات