برج گنبد کاووس؛ جاذبه‌ای تماشایی در گلستان زیبا

سلام نو _ سرویس گردشگری: گنبد قابوس به عنوان سازه ای تاریخی در استان گلستان واقع شده است که با نام های برج گنبد کاووس یا برج گنبد قابوس شناخته می شود و همچنین لقب برج آزادی را نیز از آن خود کرده است.

برج گنبد قابوس به عنوان بلندترین برج آجری در دنیاست که در قرن چهارم هجری ساخته شده و جنس این برج سرتاسر از جنس آجر است که با ارتفاع زیاد خود دارای معماری شگفت انگیزی است. هوش و ذکاوت سازندگان این برج قطعا قابل تحسین است.

آشنایی با برج گنبد کاووس

برج تاریخی گنبد قابوس یکی از بناهای شاخص و ممتاز معماری دوره ی اسلامی و مربوط به سده ی چهارم هجری است که علیرغم استفاده از تزیینات بسیار کم دارای ساختاری متناسب، موزون، مستحکم و زیبا است. این برج بلندترین برج تمام آجری جهان درسال ۳۷۵ هجری شمسی، در زمان سلطنت قابوس بن وشمگیر، بر فراز تپه ای خاکی به ارتفاع پانزده متر بالاتر از سطح زمین بنا شده است.

سبک معماری بنا به شیوه ی رازی و مصالح اصلی آن آجر و گچ می باشد. بدنه ی بنا به طور کامل از آجرهای پخته ی قرمز رنگ ساخته شده که به علت تابش آفتاب به رنگ زرد طلایی درآمده است. گنبد قابوس شامل دو قسمت پی یا پای بست بنا و بدنه با نقشه ی ستاره ای شکل و گنبد مخروطی است. بدنه ی مدور خارجی گنبد قابوس با 10 تَرْک (همانند ستاره ی ده پر) آجری که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند از پای بست بنا شروع و تا زیر پوشش گنبدی ادامه می یابد.

اعجاز صنعتی و معماری این شاهکار هنری سقف مخروطی آن است. در بدنه ی شرقی یک روزنه و در ضلع جنوبی آن یک ورودی تعبیه شده است. در درون طاق هلالی سردر بنا مقرنسی است که به نظر می رسد مربوط به دوران آغازین این نوع تزئینات در معماری و گچ بری بوده است. دو ردیف کتیبه ی کوفی به صورت کمربندوار بدنه را زینت بخشیده اند؛ یک ردیف آن در ۸ متری پای بنا و دیگری در قسمت بالا در زیر گنبد مخروطی ساده و آجری قرار دارد. این کتیبه ها بدون آرایش حروف، برجسته و خوانا است و قابی مستطیل شکل و آجری آنها را احاطه می کند.

معماری جالب برج گنبد کاووس

اگرچه معماری ایران همچون معماری اروپایی دارای سبک‌های مختلفی نیست؛ بر طبق دسته‌بندی سبکی معماری ایران از دیدگاه مرحوم پیرنیا این بنا یکی از اولین ساختمان‌هایی است که مرز بین شیوه‌ معماری خراسانی و رازی محسوب می‌شود و در واقع، به اوایل دوره‌ معماری رازی تعلق دارد.

ساختمان این بنا تماما از آجر و ملات ساروج ساخته شده است. یکی از بارزترین ویژگی‌های شیوه‌ معماری رازی، استفاده از آجر با بهترین کیفیت محسوب می‌شد. از شیوه خراسانی نیز در این بنا استفاده شده که شاخصه اصلی آن ساخت مساجد به‌صورت شبستانی و چهل ستونی و قوس‌های بیضی یا تخم‌مرغی است.

استفاده از نوآوری در بنا باعث شده است تا گنبد قابوس تاثیر بسزایی در معماری بناهای مذهبی در ایران، آناتولی و آسیای مرکزی بگذارد. فرم کلی بنا به‌شکل استوانه‌ای است که به‌تدریج باریک می‌شود و در نهایت به گنبدی زیبا می‌رسد. ویژگی خاصی که این برج را از سایر نمونه‌های مشابه متمایز می‌کند، پلانی به‌شکل ستاره ۱۰ پر است که حکایت از توسعه ریاضیات و علوم در جهان اسلام دارد و هوش معماران را در هزاره اول بعد از میلاد به تصویر می‌کشد.

جالب اینکه به‌دلیل نبود امکانات و تکنولوژی پیشرفته در آن روزگار، به‌جای چوب‌بست از متراکم‌کردن خاک به‌صورت مارپیچ و پله‌ای به دور نما استفاده کرده بودند تا دسترسی به بالای سازه امکان‌پذیر باشد. پس از اتمام کار، خاک‌ها را در اطراف برج پخش کردند.

بتون آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و... جایگاهی در این برج ندارند و تنها مصالح به کار رفته در آن عبارت‌اند از آجر پخته قرمز و ملات ساروج.

آجرهای پخته قرمز به آجرهای ریشه‌دار شهرت دارند و در اثر مرور زمان و تابش خورشید به رنگ زرد طلایی درآمده‌اند. قدمت بنا، شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی نیز باعث شده است تا خزه طبیعی شفاف به رنگ طلایی روی آجرهای بدنه به وجود آید و رنگ تازه‌ای به بنا بدهد. شکل آجرها در تمام بدنه یکسان است؛ اما در قسمت بالایی و گنبد، آجرهایی موسوم به آجر کفشکی به کار رفته است. آجرها کاملا یکدست و صاف به نظر می‌رسند؛ گرچه ابعاد آن‌ها با یکدیگر متفاوت است.

آجر پخته قرمز و ملات ساروج تنها مصالح برج گنبد قابوس هستند

از ملات ساروج نیز در ساخت برج گنبد قابوس استفاده شده است که از ترکیب خاک رس، آهک، ماسه بادی و نوعی گیاه به دست می‌آید و به رنگ خاکستری است. ملات میان آجرها بین دو تا چهار سانتی‌متر ضخامت دارد که بدون هیچ‌گونه فضای خالی و به دقت در میان ردیف‌های آجر کشیده شده و حیرت بسیاری از کارشناسان را برانگیخته است. بر اساس نظر کارشناسان ترکیب ملات مورداستفاده در ساخت و دقت در به کارگیری مواد از دلایل پایداری و استواری این بنا هستند.