به گزارش سلام نو جشن یلدا مشابه جشن‌های ایرانی، به‌صورت دورهمی و خانوادگی برگزار می‌شود که در این مراسم، سفره‌ای با خوراکی‌های ویژه به چشم می‌خورد.
در بیشتر نواحی به این خوراکی‌ها «شب‌چَره» می‌گویند و اغلب از آجیل هفت مغز و هفت نوع میوه تشکیل می‌شود.
با این حال، گاهی اوقات تعداد این خوراکی‌ها از هفت نوع بیشتر است و انواع شیرینی سنتی و غیرسنتی را نیز در بر می‌گیرد.
چند روز مانده به شب یلدا، شوروشوق زیادی در کوچه و بازار به پا می‌شود و مردمی را می‌بینید که مشغول خرید و تدارک برای این جشن باستانی هستند.
دست‌فروش‌های زیادی نیز در سطح شهر به فروش خوراکی‌های این شب می‌پردازند. این جشن اغلب به میزبانی بزرگترها برگزار می‌شود که حسابی خاطره‌انگیز و فراموش‌نشدنی است.
مهم‌ترین بخش این جشن را می‌توان دورهمی و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام دانست که در کنار یکدیگر طولانی‌ترین شب سال را به خوشی و گفت‌وگو می‌گذرانند.
آداب و رسوم شب یلدا در ایران
در هر دیاری شب یلدا رنگ و بوی خاص خود را دارد و با مراسمی متفاوت همراه است. در ادامه به برخی از استان ها و مناطق سر می زنیم و گوشه ای از آیین های یلدایی آنان را مرور می کنیم:
۱- خراسان
در خراسان بیشتر لبو یا چغندر پخته، شلغم پخته و پختیک (لبوی خشک شده) جایگاه خاصی در میان خوراکی ها دارند و مردم خراسان در شب یلدا هویج، گلابی، انار و زیتون سبز می خورند تا در تابستانِ بعد، از گزند جانوران، مخصوصا نیش عقرب ایمن باشند.
مرسوم ترین خوشمزه این شب باستانی شربت و شیرینی «کف» است که طرفداران بسیاری دارد. تهیه شیرینی کف یا کف زنی به وسیله ریشه گیاهی به نام چوبک که در این دیار به «بیخ» مشهور است صورت می گیرد.
مردم این گیاه را در آب خیسانده و چند بار می جوشانند؛ سپس آن را در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند.
مردان و جوانان دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» را به دست گرفته و مایع را برای ساعت ها هم می‌زنند تا به شکل کف سفت درآید.
این کار در محیط سرد صورت می گیرد تا مایع به خوبی کف کند و پس از سفت و خشک شدن مانند گز اصفهان شود.
کف آماده شده با مخلوط شیره شکر ترکیب شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته آماده خوردن می شود. گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با شیره شکر کف را به سوی یکدیگر پرتاب کرده و یا آن را به سر و صورت یکدیگر می مالند تا شادی و نشاط را در فضا به وجود آورند.
اهالی خراسان علاوه بر شب چله جشن دیگری به نام چله تموز دارند که در طولانی‌ترین روز سال برگزار می شود.
۲- استان خوزستان
مردم خوزستان در شب یلدا انتظار می کشند تا در نزدیکی های صبح یک شخصیت افسانه ای به نام قارون از راه برسد.
این شخصیت لباس هیزم‌شکن به تن دارد و برای خانواده های فقیر چوب می آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل شده و برای آن خانواده، ثروت و برکت به ارمغان می آورند. مردم در این شب به خانه بزرگترها می روند و با خوراکی هایی همچون آجیل، هندوانه، انار، شیرینی و خرما، لبو، آش پذیرایی می شوند.
۳- استان قزوین
مردم قزوین شب یلدا را در خانه بزرگان سر می کنند و تا صبح دور هم می نشینند. بزرگ ترها میوه‌های مختلف خشک و تر و میوه‌های سرخ که به «شب‌چره» معروف است را در کنار دیگر خوراکی ها قرار می دهند و بر این باورند که این کار زمستان پربرکتی را به دنبال می آورد.
در این شب مادربزرگ ها نقشی اساسی دارند و اگر در آوردن خوراکی ها تاخیر کنند چنین شعری برایشان خوانده می شود: «هرکه نیارد شب‌چره – انبارشو موش بچره».
فرستادن «خونچه چله» از سوی داماد به‌عنوان هدیه زمستانی برای عروس از دیگر مراسم قزوینی هاست. آنها برای عروس پارچه، جواهر، کله‌قند و هفت نوع میوه مثل گلابی، هندوانه، خربزه، سیب و به را با تزیینات خاصی می فرستند.
۴- استان گیلان
هندوانه شب یلدا اهمیت خاصی در گیلان دارد و مردم بر این باورند که هر کس در این شب هندوانه بخورد در زمستان سرما را حس نمی کند و در تابستان احساس تشنگی نخواهد کرد.
«آوکونوس» که ترکیبی از آو= آب و کونوس = ازگیل است از خوردنی های شب یلدا در این منطقه به شمار می رود.
برای تهیه این خوراکی ازگیل خام را در فصل پاییز در خمره می‌ریزند و خمره را پر از آب می‌کنند. کمی نمک به این مخلوط می افزایند و پس از بستن در خمره آن را در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اتاق می‌گذارند.
ازگیل سفت و خام، به تدریج پخته و آبدار و خوشمزه می‌شود و در شب یلدا مورد استفاده قرار می گیرد. آوکونوس تا بهار آینده هم در خانه گیلانی ها یافت می شود و به هنگام دورهمی ها آن را با گلپر و نمک می‌خورند.
خانواده‌هایی که در همان سال پسرشان را داماد یا نامزد کرده‌اند طَبَقی برای خانواده نوعروس می فرستند و در آن میوه‌ها و خوراکی‌ها و تنقلات ویژه شب چله می گذارند.
در وسط طبق هم یک ماهی بزرگ تازه و خام همراه با تزیین سبزیجات گذاشته می شود و اعتقاد بر این است ک این کار خیر و برکت و فراوانیِ روزی برای زوج جدید و همچنین سلامت و باروری نوعروس را به ارمغان می آورد.
۵- استان گلستان
شب یلدا در گلستان بسیار با اهمیت است و با مراسمی خاص گرامی داشته می‌شود.
مردم در این شب به خانه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها می روند و در کنار یکدیگر به داستان خوانی و حافظ خوانی مشغول می شوند.
تنقلات و میوه‌جات به ویژه میوه‌های باغی و جنگلی از قبیل هندوانه، انار، لیمو و پرتقال، ولیک و کُندِس (میوه ای قهوه ای) و شیرینی‌هایی مانند مَت و کَسمَک از خوردنی های این شب هستند و مردم با دور هم نشینی و خوردن آنها شب را به صبح می رسانند.
آنها معتقدند که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکی‌هاست.
۶- استان همدان
مراسم جالب همدانی ها در این شب، فال سوزن است. برای گرفتن این فال همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی پشت سر هم شعر می خواند.
دختر بچه‌ای نیز در اتاق حضور دارد که یک پارچه نبریده و آب ندیده در دست دارد و پس از اتمام هر شعر بر آن سوزن می‌زند. مهمان‌ها بر اساس ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را به عنوان فال خود در نظر می گیرند.
تنقلاتی مناسب با آب و هوای مناطق مختلف استان در این شب سرو می شود. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مویز خوراکی اصلی این شب است.
بردن میوه و تنقلات از طرف داماد برای دختری که نامزد شده از رسوم قدیم به جامانده این دیار محسوب می شود.
در شب یلدا خانواده ها چه می کنند
استان فارس
مردم شیراز در شب یلدا سفره ای به رنگینی سفره نوروزی برپا می کنند و در آن مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج‌ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج‌ها قرار می دهند.
قطعا حافظ خوانی در شهر و دیار این شاعر بزرگ حال و هوایی دیگر دارد و بخشی جدانشدنی از مراسم یلدا به شمار می آید. برای شام کلم پلوی شیرازی آماده می شود و اهالی خانه از خوردن آن در کنار یکدیگر لذت می برند.
استان آذربایجان شرقی
مردمان این خطه هندوانه شب یلدا را چیلله قارپیزی می نامند و در این شب حتما آن را بر سر سفره یلدا قرار می دهند.
خنیاگران محلی یا عاشیق های تبریز در این شب شعرهای بداهه می سرایند و ساز می زنند. بر اساس یک باور قدیمی اهالی تبریز پوست میوه هایی که در شب یلدا می خوردند را در آب روان می ریختند و آن را خوش یمن می دانستند.
در این شب، بزرگ خانواده داستان های حماسی این مرز و بوم را نقل می کند و آنها را به گوش دیگران می رساند.
تا پایان چله کوچک کسی نباید خانه تکانی کند چرا که اگر کسی در طول دو چله این کار را انجام دهد گرفتار نفرین چله ها می شود.
در برخی از روستاهای هشترود و چاراویماق، مردم به خانه یکی از اهالی ده می روند و در آن جا یلدا را گرامی می دارند.
در روستاهایی که جمعیت آنها زیادتر است، این مراسم به صورت محلی یا کوچه به کوچه اجرا می شود. آجیل مخصوص این شب گردو و کشمش است چون تاثیر زیادی در غلبه گرما به سرما دارد.
اگر پسر خانواده ای نامزد داشته باشد برای عروس تنقلات و میوه های شب یلدا و پارچه و هدیه ای از طرف داماد به صورت خوانچه می برند و در آنجا به جشن و پایکوبی می پردازند.
پدر عروس نیز باید سال اولی که دخترش را به خانه بخت می برند برای عروس شب چله ای ببرد.
خشیل نام غذایی است که اکثر آذری ها در این شب میل می کنند؛ غذایی محلی با گندم و شکر و کره طبیعی. گرمای مواد این غذا بدن را در مقابل سرما ایمن می کند.
استان آذربایجان غربی
در آذربایجان غربی رسمی بسیار قدیمی به نام جشن خدر نبی و قورتولوش بایرامی (عید نجات) وجود داشته که امروز بسیار کمرنگ شده است.
در این جشن، جوانان روستا از خانه ها، حبوبات جمع می کنند تا آنها را با نمک آسیاب کرده و به اصطلاح «قوت» درست کنند.
هر یک از جونان به اندازه هفت ناخن از این معجون می خوردند و سپس می خوابیدند.
آنها خوابی که می دیدند را برای بزرگان باز گو می کردند و آن ها نیز تعبیر خواب را برایشان می گفتند. دختر ها نیز با حبوبات آش نذری می پختند و در بین همسایگان پخش می کردند.
در شهرهای کرد زبان مثل نقده، پیرانشهر، اشنویه و مهاباد خواندن اشعار کردی رواج دارد. جوانان در این شب به بازی سنتی جوراب بازی و فنجان‌بازی مشغول می شوند. بارش برف در این شب بسیار مبارک است و نشان از برکت در روزهای آینده دارد.
در شهر تکاب زنان و دختران بر دست های خود حنا می بندند و مردم به جهت رونق و برکت در کسب و کار بر پشت بام های خود گندم برشته می ریزند.
جوانانی که نامزد دارند بر پشت بام نامزد خود می روند و هدیه ای را از هواکش خانه با نخ پایین می فرستند. خانواده عروس نیز به جای آن تنقلات می گذارند و تقدیم داماد می کنند.
آنچه که عروس دریافت می کند دوازده بشقاب خوردنی است که شامل یک بشقاب پشمک، یک بشقاب میلاخ، یعنی انگور نیمه خشک، یک عدد هندوانه، خربزه، یک بشقاب هم انار می شود و در بقیه بشقاب‌ها هم خلعتی عروس را می‌گذارند.
پیراهن عروس و طلاجات در وسط خلعت قرار می گیرد.
غذای مرسوم این شب آش کشک است. مردم به آن مقداری نخود و سبزی اضافه می‌کنند و در اصطلاح محلی به آن کاچی می‌گویند.
یک بشقاب پشمک، یک بشقاب حلوا، یک عدد هندوانه، یک عدد خربزه، نقل های معروف آذربایجان و... از اجزای اصلی سفره یلدا در این استان هستند و بعد از صرف شام پدر خانواده خوردنی‌ها را تقسیم می کند.
آداب و رسوم شب چله در شهرهای مختلف
لرستان
در لرستان شب یلدا به «شُوچله» و شب «اول قاره» معروف است که همراه با آداب ویژه‌ای اجرا می‌شود.
در این شب بزرگان خانواده و فامیل هدایایی به تازه‌عروس‌ها و دخترهای خانواده می‌دهند. در رسم «چارشودُرکنی» که مختص این شب بوده است، نوجوانان و جوانان با تاریکی هوا به پشت‌بام منزل همسایه‌شان می‌رفتند و شالی را آویزان می‌کردند و با خواندن «امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره» از صاحب آن خانه می‌خواستند که از تنقلات شب یلدا در شال‌شان بگذارد.
شب یلدا در لرستان به شوچله و شب قاره اول معروف است
متل‌گویی (قصه تعریف کردن) و شوهنومه خونی (شاهنامه خوانی) از دیگر رسوم این شب است که معمولا توسط بزرگان فامیل انجام می‌شود.
گندم، کنجد و شاهدانه (گندم شادونه)، نخودچی، کشمش، گندم شیره، بادام، پسته، گردو، آجیل مخصوص و انواع شیرینی‌های محلی به‌عنوان تنقلات شب یلدا در لرستان به شمار می‌روند.
کرمان
کرمانی‌ها به خواندن قصه و افسانه‌هایی مشهور هستند که از دل مردمان کویر بر می‌خیزد. طبق افسانه‌ای قدیمی، مردم کرمان اعتقاد دارند فرد ثروتمندی معروف به قارون، کاروانی از شتر با بار هیزم دارد که خود را به‌شکل مردی هیزم‌شکن درآورده است؛ دور خانه‌ها می‌چرخد و به خانواده‌هایی که سال گذشته نیکوکار بوده‌اند، از هیزم خود می‌دهد که صبح روز بعد به طلا تبدیل می‌شود.
رسم جالبی که در گذشته وجود داشت و هنوز هم مرسوم است، «چهاربیتو» خوانی، فال نخود و حافظ خوانی است.
از مهم‌ترین خوراکی‌های سفره یلدا در کرمان قوتو، کلمپه و کماچ، پسته، هنداونه و انارهای سیاه دانه است. علاوه بر این، آشی به نام «اوماچو» در این شب تهیه و میل می‌شود.
شمیران و تهران
شمیران به‌دلیل برخورداری از آب‌وهوای خوب و رودخانه‌ها و قنات‌ها، باغ‌ها و محصولات کشاورزی زیادی داشت که زینت‌بخش سفره شب یلدا می‌شد.
یکی از میوه‌های روی کرسی اهالی این منطقه، سیب شمیران بود. با توجه به بارش برف زیاد در این منطقه، شب یلدا بسیار پرشورتر برگزار می‌شد.
در شمیران، برف دست‌نخورده را برمی‌داشتند و در کاسه همراه با شیره می‌خوردند. یخ در بهشت از خوراکی‌های فصل زمستان، به‌خصوص شب یلدا بود.
آش‌های میوه نظیر آش آلوچه، آش آلو، آش کوفته سماق و آش انار نه‌تنها از غذاهای زمستانی محسوب می‌شدند؛ بلکه در سفره شام یلدا نیز قرار می‌گرفتند.
آجیل شب یلدا نیز پای ثابت تنقلات تهرانی‌ها بوده و هست که از اعتقاد اهالی تهران قدیم به خواص میوه‌های خشک‌شده حکایت دارد.
در حال حاضر، منطقه شمیران به بخشی از تهران تبدیل شده است و از همین رو مراسم شب یلدا را تقریبا به یک شکل برگزار می‌کنند. برخی از رسوم ذکرشده همچنان اجرا می‌شوند و برخی خاطره شده‌اند.
اصفهان
مردم اصفهان در شب یلدا به خانه بزرگترها می‌روند و تا پاسی از شب شاهنامه می‌خوانند و به حافظ تفال می‌زنند.
تازه دامادها در این شب همراه با خانواده، هدیه‌ای را به خانه عروس می‌برند. آجیل شب یلدا هم در اصفهان پرطرفدار است که شامل کشمش، گردو، برگه گلابی، بادام، برگه زردآلو، قیسی، جوزقند می‌شود و میوه‌هایی همچون هندوانه، انار، سیب و گلابی در سفره یلدا به چشم می‌خورد.
میزبان با چای و شربت از مهمانان پذیرایی می‌کند و در صورتی که برف باریده باشد، برف و شیره انگور نیز کام مهمانان را شیرین می‌کند. علاوه بر پلو ماهی، غذاهای محلی همچون دلمه، کوفته و... نیز سرو می‌شود.
یکی از رسم‌های جالب در گلپایگان دیده می‌شود؛ زمانی که مادربزرگ تنقلات شب یلدا را با تاخیر می‌آورد و کوچک‌ترها با خواندن شعر «هرکه نیارد شب‌چره، انبارشو موش بچره»، از مادربزرگ می‌خواهند که «شب‌چره» را زودتر بیاورد.
اصفهانی‌های قدیم، زمستان را به دو بخش «چله» و «چله‌کوچیکه» تقسیم کرده بودند که چله از اول دی تا بهمن ادامه داشت.
کردستان
در کردستان به شب یلدا «شه‌و زمسان» (شب زمستان) یا «شه‌و چله» (شب چله) می‌گویند.
سنندجی‌ها به‌مناسبت این جشن، خربزه‌های کوچکی را در تفاله سرکه می‌اندازند تا با فرارسیدن یلدا، «کالَک تورش» (خربزه ترش) داشته باشند که از اصلی‌ترین خوراکی‌های این مراسم است.
علاوه بر این، خوشه‌های انگور را از چند ماه قبل در سایه یا زیرزمین از سقف آویزان می‌کنند تا در این شب نوش جان کنند.
کلم، دلمه فلفل سبز و بادمجان، روغن و کره محلی، دوغ، ماست و پیاز سایر اجزای سفره یلدا را تشکیل می‌دهند.
مهمانان پس از شام، برش‌هایی از «کالَک ترش» میل می‌کنند تا هم غذایشان هضم شود و هم بتوانند تنقلات متنوع و میوه‌های رنگارنگ شب چله را استفاده کنند.
آداب و رسوم شب یلدا در مازندران
شب یلدا که به زبان محلی مردم مازندران، «چله شو» گفته می‌شود؛ شامل تدارکات خاصی مثل خانه‌تکانی، پاک کردن برنج و دانه کردن انار است که از چند روز قبل آغاز می‌شود و اهمیت این مراسم به‌حدی است که اگر خانواده‌ای تدارکی برای شام نداشته باشد، امری بدشگون به حساب می‌آید.
مازندرانی‌ها برای شام یلدا، سبزی پلو با مرغ، ماهی یا اردک، فسنجان با اردک یا مرغ و نیز کوکو سبزی تدارک می‌بینند.
انار، میوه، آجیل، تخم بو داده هندوانه و کدو، گندم برشته، کدو حلوایی پخته با دارچین و عسل، از خوراکی‌های این شب هستند. شب‌نشینی هم از مهم‌ترین آداب شب یلدا در مازندران است.
نظر شما