جشن به مهر روز در گذشته چگونه برگزار می شد؟ | جشن به مهر روز مربوط به چه قومی است؟

به گزارش سلام نو ۱۵ دی در تقویم رسمی کشور برابر سومین جشن دیگان است.

جشن دیگان در روزهای اول و هشتم و پانزدهم ماه دی از جشن‌هایی است که به مناسبت همنام شدن روز و ماه در تقویم ایرانیان برگزار می‌شد.

برای ایجاد حس شور و شادی میان مردم و گسترش مهربانی و کنار هم بودن در گاهشمار زرتشتی روزهای هشتم (دوم دی سال خورشیدی)، پانزدهم (نهم دی سال خورشیدی) و بیست و سوم دی ماه (هفدهم دی سال خورشیدی) را دیگان نامگذاری می‌کردند.

به ترتیب این روزها را دی به آذر، دی به مهر و دی به دین می‌گفتند.

برخی از معبران اولین روز ماه را به نام خور روز (روز تولد خورشید) یا خرم روز می‌دانستند، به همین دلیل بساط جشن دیگان را در همان اولین روز ماه دی که با نام خورماه هم شناخته می‌شود برپا می‌کردند، همچنین نام دی در آیین کهن به معنای آفریننده و صفت اهورامزدا (پروردگار آیین زرتشت) است به همین دلیل زرتشتیان در این روز به نیایش نیز می‌پرداختند.

آشنایی با جشن به مهر روز

دی یا دتوشو به معنی دادار و آفریدگار است و به جای واژه اهورامزدا در نام های اوستایی به کار می رود. ایرانیان قدیم، همنام شدن روز و ماه را در هر ماه جشن می گرفتند.

در هر ماه، سه روز به نام «دی» نامگذاری شده است و به این ترتیب، در ماه دی سه جشن دیگان داریم.

این سه روز با نخستین روز ماه که اورمزد روز است، ارتباط دارند و این چهار روز به عنوان جشن های مهم ماه دی مطرح هستند.

علت نامگذاری سردترین ماه سال به نام خدای بزرگ نیز این بوده که خدا در این ماه سرد یاری بخش مردمان باشد. جشن دیگان در ستایش و نیایش خدای بزرگ برگزار می شود.

نحوه برگزاری جشن دیگان

این روز از ماه دی تعطیل بوده و مردم به برگزاری جشن و سرور می پرداختند و به ستایش پروردگار مشغول می شدند.

مردم در این روز لباس های تمیز پوشیده و بعد از پرستش و ستایش اهورامزدا به جشن و پایکوبی می پرداختند و بدون توجه به جایگاه و مقام و جنسیت همه بر سر یک سفره نشسته و از خوراکی های رنگارنگ آن استفاده می کردند.

در این روز جشن به نام «تبیکان» یا «بتیکان» نیز برگزار می شد که جشنی همراه با ساخت تندیس ها و پیکره هایی به شکل انسان با گل یا خمیر بود که در پشت بام ها قرار می دادند و گاه آنها را می سوزاندند.

جشنی به نام میدیارم گاه به معنای میان سال پنجمین جشن از جشن های شش گانه ی گاهنبار است که از روز دی به مهر (پانزدهم دی ماه طبق گاهشمار زرتشتی)، به مدت پنج روز ادامه می یابد.

در این روز مردم انبار زمستان را برای تغذیه ی دام های خود انباشته از آذوقه می کنند.

جشن سیرسور

جشن سیرسور یک روز قبل از سومین جشن دیگان برگزار می شود:

جشن سیرسور یک روز پیش از روز دی به مهر (پانزدهم دی ماه طبق گاهشمار زرتشتی) و جشن گاهنبار پنجم برگزار می شد که با سوگواری جمشید شاه، پادشاه نیکوکار ایرانی برابر است.

مردم، در این روز برای فراموش نمودن اندوه مرگ جمشید و دفع دیو خوراکی هایی مثل گوشت را با سیر طبخ کرده و می خوردند زیرا معتقد بودند دیوها، جمشید را کشته اند.

برگزاری جشن به مهر روز در گذشته

ایرانیان قدیم، گذشته از جشن‌هایی که به مناسبت‌های گوناگون برگزار می‌کردند، همنام شدن روز و ماه را هم در هر ماه جشن می‌گرفتند.

همانند جشن دیگان در ماه‌های پیش، جشن‌ تیرگان و جشن مهرگان را نیز داشتیم. اما ماه دی تفاوتی اساسی با ماه‌های دیگر دارد.

از یک سو، «دی» نام هیچ یک از امشاسپندان یا ایزدان آیین زرتشت نیست، در حالی که دیگر ماه‌های سال و بیشتر روزهای ماه با نام این نیروهای مینوی نام‌گذاری شده‌اند که هنوز هم این نام‌ها در تقویم ایرانی باقی است.

از سوی دیگر، در هر ماه، سه روز به نام «دی» نام‌گذاری شده است و به این ترتیب، در ماه دی سه جشن دیگان داریم.

دی یا دتوشو به معنی دادار و آفریدگار است و در نام‌های اوستایی اغلب به‌جای واژه اهورا مزدا به کار رفته است.

دی از چنان اهمیتی برخوردار بوده که سه روز در هر ماه را به نام خود اختصاص داده است. دی درحقیقت صفت خدای یگانه و بزرگ در آیین زرتشت، اهورامزدا است.

دی از صورت پهلوی «دَی» و اوستایی «دَذوَه» به معنی آفریننده است.

در سراسر ادبیات زرتشتی، اهورامزدا با صفت دادار یا آفریننده نامیده شده، زرتشت هم در گاهان او را «آفریننده زندگی» می‌خواند.

سردترین ماه سال به نام خدای بزرگ نام‌گذاری شده بود تا در گذراندن سرمای سخت یاری‌بخش مردمان باشد. در کتاب پهلوی (بندهشن) نیز آمده که در این ماه، زمستان به بیشترین سردی به ایرانویچ رسد.

ماه سی روزه زرتشتی به چهار بخش تقسیم می‌شد که در آغاز نخستین بخش نام اهورامزدا و در آغاز سه بخش دیگر نام «دی»، صفت اهورامزدا قرار داشته است و این چیزی شبیه به تقسیم ماه به هفته سامی است.

به این ترتیب، هر بخش ماه به نام خدا آغاز می‌شده است: اول ماه به نام هُرمزد، هشتم و پانزدهم و بیست و سوم ماه به نام دی.

هر یک از این چهار روز معرف آغاز هفته‌ای تازه در ماه است و برای آن که دی‌ها با هم اشتباه نشوند، هر یک از آن‌ها را با نام روز بعد همراه می‌کنند و بدین گونه، روز هشتم را دی به آذر روز، روز پانزدهم را دی به مهر روز سومین جشن دیگان و روز بیست و سوم را دی به دین روز چهارمین جشن دیگان می‌گویند.

جشن دیگان در ستایش و نیایش خدای بزرگ برگزار می‌شد. یعنی سه جشن نیایشی در سردترین ماه سال وجود دارد.

بسیاری از دانشمندان از این که «دی» نخستین ماه سال نبوده است، اظهار شگفتی کرده‌اند.

به نظر بسیاری از آنان، از جمله مارکوارت، دانشمند آلمانی، در اصل چنین نبوده و انتظار می‌رود که اهورامزدا جای برجسته‌ای را در سال تقبّل کند، یا در آغاز یا در وسط.

گایگر دیگر دانشمند آلمانی معتقد است که ماه دی در آغاز یا زمانی در دوره ساسانیان است و مصادف با اعتدال بهاری بوده است و به همین دلیل در این ماه جشن دیگان برگزار می‌شده است. «آرتور کریستن سن» ،دانشمند دانمارکی، از مجموع نظریاتی که در خصوص تقویم ایرانی ارائه شده، نتیجه می‌گیرد که ایرانیان دو تقویم سالانه داشته‌اند.

یکی سال عامه که از انقلاب تابستانی آغاز می‌شده و نخستین ماه آن فروردین بوده و دی، یعنی ماه دهم، از اعتدال بهاری شروع می‌شده و یکی سال دینی که مانند سال بابلیان از اعتدال بهاری آغاز می‌شده و در نتیجه، نخستین ماه آن دی یعنی ماه آفریدگار و اول دی، یعنی خرم روز، روز اول آن بوده است.

ماه دی در هر دو تقویم نخستین ماه سال بوده.

بعدها با تلفیق دو تقویم، تقویم جدیدی به دست آمد که سال در آن از اول فروردین آغاز می‌شد و مانند سال عامه، این تاریخ با اعتدال بهاری برابر به شمار می‌آمد، به طوری که آغاز نجومی سال دینی حفظ می‌شد.

به هر حال، مسئله تقویم ایرانیان به‌دلایل مختلف از جمله مراعات نکردن کبیسه و برخی جابه‌جایی‌های تقویمی یا احتمال وجود دو نوع تقویم، امروزه به مسئله‌ای پیچیده برای دانشمندان تبدیل شده است.

به‌خصوص که در منابع قدیم اشاراتی که به برخی ماه‌ها می‌شود با آب و هوای امروزی آن ماه‌ها مطابقت نمی‌کند و گاه بسیار گیج‌کننده است. اما آنچه اهمیت دارد، باقی ماندن این تقویم با همان نام‌های اعتقادی آن است.

نام‌هایی که مفاهیم آن با اعتقادات ایرانیان مسلمان نیز هماهنگ بوده و حفظ شده است.

نام «دی» (=آفریننده)، صفت خدای تعالی، چه در آغاز سال بوده و چه حالا در سردترین ماه سال، به هر حال نام خود را در تقویم رسمی ایرانیان حفظ کرده است.

ماهی که تقدس آن با نام خدا و همچنین با سالگرد آفرینش چهارپای مفید مطابق با اعتقادات زرتشتی کامل می‌شود.

به‌جز سه جشن دیگان، جشن دیگری به نام «مِدیاریم گاه» به‌معنای «میان سال» در این ماه برگزار می‌شد معروف به گاهانبار پنجم که به یادبود آفرینش چهارپایان بوده است.

این جشن از روز دی به مهر (۱۵ دی مطابق با نهم دی در تقویم رسمی) به‌مدت پنج روز برگزار می‌شد و یکی از اعمال آن، فراهم کردن انبار زمستان برای دام‌ها بوده است.

بیرونی علاوه بر جشن دیگان جشن دیگری را هم در روز پیش از آغاز گاهانبار پنجم، روز چهارده دی ماه (مطابق با ۸ دی در تقویم رسمی) که روز «گوش» باشد، ثبت کرده است به نام «سیر شور». این جشن را مرتبط با سوگواری عمومی برای مرگ جمشید، پادشاه آرمانی ایران می‌دانند.

در این روز مردم سیر می‌خورند و آب انگور می‌نوشند و سبزیجات را با گوشت می‌پزند و با این کار، خود را از شیطان حفظ می‌کنند.

دلیل این جشن این بود که مردم می‌خواستند که از اندوهی که پس از کشته شدن جمشید بر آنان رسیده بود، و سوگند خورده بودند که به هیچ چربی دست نزنند، خویش را برهانند و این رسم در میان آنان برجای ماند و با آن غذا از بیماری‌هایی که از ارواح بد ناشی می‌شود، خود را شفا می‌بخشند.

اگر دی ماه را در زمان بیرونی در فصل سرما بدانیم، «سیر شور» موجه‌تر است. زیرا خوراکی‌هایی که در این روز مصرف می‌شود، نشان از نوعی مقابله با سرما دارد.

امروزه زرتشتیان در برخی از شهرها و روستاها یکی از روزهای دی در ماه دی یا همه آن را جشن می‌گیرند.

سیر تاریخی جشن به مهر

سردترین ماه سال به نام خدای بزرگ نامگذاری شده بود تا در گذراندن سرمای سخت یاری بخش مردمان باشد.

در کتاب پهلوی (بندهشن) نیز آمده که در این ماه، زمستان به بیشترین سردی به ایرانویچ رسد.

دی درحقیقت صفت خدای یگانه و بزرگ در آیین زرتشت، اهورامزدا است. دی از صورت پهلوی «دَی» و اوستایی «دَذوَه» به معنی آفریننده است.

در سراسر ادبیات زرتشتی، اهورامزدا با صفت دادار یا آفریننده نامیده شده، زرتشت هم در گاهان او را «آفریننده زندگی» می خواند.

آخرین شب آذرماه، بلندترین شب سال و آخرین روز آذر در سال درست شمسی و کوتاه ترین روز سال است.

پیروان آیین مهر روز اول دی را روز میلاد خورشید می دانستند، چون از این روز به تدریج خورشید بیشتر در آسمان می پاید و شب ها کوتاه تر و روزها بلندتر می شود.

ایرانیان سال را در دوره ای از ادوار تاریخی خود از آغاز زمستان و ماه دی یا روز خورشید و ماه خداوند آغاز می کردند و در واقع نوروزشان بود.

«خرم روز» روز اول از ماه دی است و به مناسبت برخورد نام روز با نام ماه که نام خداوند نیز بود در ایران باستان جشن گرفته می شد.

این روز، روزی بزرگ بود مشحون از آداب و مراسم دینی و غیر دینی. زرتشتیان به ویژه پارسیان این روز را بسیار محترم شمرده و آن را دی دادار جشن می نامند.

ایرانیان قدیم، گذشته از جشن هایی که به مناسبت های گوناگون برگزار می کردند، همنام شدن روز و ماه را هم در هر ماه جشن می گرفتند.

همانند جشن دیگان در ماه های پیش، جشن تیرگان و جشن مهرگان را نیز داشتیم. اما ماه دی تفاوتی اساسی با ماه های دیگر دارد.

از طرفی، «دی» نام هیچ یک از امشاسپندان یا ایزدان آیین زرتشت نیست، در حالی که دیگر ماه های سال و بیشتر روزهای ماه با نام این نیروهای مینوی نامگذاری شده اند که هنوز هم این نام ها در تقویم ایرانی باقی است.

از سوی دیگر، در هر ماه، سه روز به نام «دی» نامگذاری شده است و به این ترتیب، در ماه دی سه جشن دیگان داریم.

چند نکته درباره رسوم جشن دیگان

بهتر است رسوم جشن دیگان را در دو بخش بررسی کنیم، اولی خرم روز که همان تولد خورشید و روز اول دی و اولین روز زمستان است و دیگری دی به آذر، دی به مهر و دی به دین.

خور روز

بعد از جشن یلدا که طولانی ترین شب سال است و تاریکی همه جا را در برمی‌گیرد، روز تولد خورشید و روز اول زمستان یعنی اول دی می‌آید.

جایی که نور بر تاریکی، خیر بر شر، خوبی به بدی پیروز می‌شود و دوباره جان تازه‌ای می‌گیرند. برخی حتی این روز را اولین روز سال هم می‌دانند.

در این روز تمامی مردم ایران باستان دست از دروغ و کارهای زشت و ناپسند برمی‌داشتند و حتی حیوانی را برای غذا نمی‌کشتند.

خرم روز یک تعطیلی بسیار خوب برای استراحت و در کنار مردم بودن، بوده است، به همین دلیل تمام مردم به صورت داوطلبانه دست به دست هم می‌دادند و با هم آن را برگزار می‌کردند.

در این روز پادشاه با مردم دیدار می‌کرد و زرتشتیان به دعا و نیایش اهورا مزدا می‌پرداختند.

دی به آذر، دی به مهر و دی به دین

این ۳ روز هم آدابی مانند خرم روز دارد و مردم در این ۳ روز هم تعطیل بودند و به جشن و پایکوبی می‌پرداختند. غذاهایی مانند آش می‌خوردند تا از سرمای زمستان در امان بمانند.

می‌گویند در این روزها و خرم روز مردم در کنار یک درخت سرو که نماد ایستادگی در مقابل سرماست، تجمع می‌کردند و قول می‌دادند تا سال بعد درخت سرو دیگری بکارند.

جشن‌های دیگری مانند میدیارم‌گاه و سیرسور نیز در دی ماه برگزار می۲شده است که هر کدام داستان خود را دارند.

برای مثال در جشن سیرسور به یاد جمشید بزرگ، پادشاه ایران زمین که دیوها او را کشتند، مردم گوشت را با سیر طبخ می‌کردند و می‌خوردند تا از دیوها در امان بمانند.

واژه دی از مصدر دا , به معنی دادن و آفریدن و ساختن و بخشودن است , کلمه دادار یا آفریدگار در فارسی امروز هم از همین ریشه آمده است و در نامه های اوستایی نیز به جای واژه اهورامزدا به کار برده شده است .در آیینهای زرتشتی روزهای یکم و هشتم و پانزدهم و بیست و سوم هر ماه به نام خداوند خوانده شده است .

در ایران باستان , روز یکم را جشن خرم روز و سه روز دیگر را جشن دیگان نامیده اند.

اگر به نام سی روز ماه توجه کنید مشاهده می‌کنید که روزهای هشتم و پانزدهم و بیست و سوم هر ماه به نام دی نامگذاری شده که برای تشخیص آنها از همدیگر هر یک به نام روز بعدش خوانده شده است.
برای هر یک از این روزها در دی ماه آیین‌هایی هم نقل شده است و برخی از این جشن‌ها نام خاصی هم به خود گرفتند.

روز نخست دی ماه (اورمزد روز در دی ماه) = خرم روز ، روز خواهر برادری
روز هشتم دی ماه (دی به آذر روز در دی ماه) = روز شستشو
روز پانزدهم دی ماه (دی به مهر روز در دی ماه) = جشن تبیکان ، ساخت تندیس های گِلی
روز بیست و سوم ماه (دی به دین روز در دی ماه) = روزی که فریدون از شیر گرفته شد.