ایرج پزشکزاد و دایی جان ناپلئون؛ نویسنده و کتابی که ادبیات طنز ایران را به پیش راندند

سللام نو – سرویس فرهنگ و هنر: خبر کوتاه بود. ایرج پزشکزاد، نویسنده برجسته ایرانی، در لس آنجلس درگذشت. نام پزشکزاد با نام «دایی جان ناپلئون» گره خورده است، رمان طنزی که با وجود گذشت بیش از پنج دهه از نخستین روزهای انتشارش هنوز کهنه نشده و چاپ‌های جدیدش با استقبال نسل‌های جدیدی از خوانندگان رو به رو می‌شود.

او از نوادگان میرزا ابراهیم‌خان ظهیرالدوله (پسرعمو و داماد فتحعلی‌شاه قاجار و حاکم کرمان) بود. پدرش حسن پزشک‌زاد و مادرش شاهزاده‌خانم فکری ارشاد، دختر معیرالممالک (نمایشنامه‌نویس و روزنامه‌نگار عصر مشروطیت) بود. معزدیوان فکری، از بنیانگذارن تئاتر معاصر ایران، نیز دایی او بود.

پزشکزاد پس از تحصیل در رشته حقوق در ایران و فرانسه، به مدت پنج سال در ایران به قضاوت در دادگستری مشغول شد. سپس، به وزارت امور خارجه رفت و آخرین سمتش مدیرکل روابط فرهنگی بود.

ایرج پزشکزاد حرفه نویسندگی را اوایل دهه ۱۳۳۰ با نوشتن داستان کوتاه برای مجله‌ها و برگردان آثار نویسندگان نامدار دنیای ادبیات چون ولتر، مولیر و چند رمان تاریخی آغاز کرد. نکته جالب این جا است که او هنگام کار در وزارت امور خارجه، نویسنده ستون طنز «آسمون ریسمون» در مجله فردوسی نیز بود.

کارنامه ادبی پزشکزاد بسیار پربار است. «حاج مم‌جعفر در پاریس» (خاطرات)، «ماشاءالله خان در بارگاه هارون‌الرشید» (رمان)، «بوبول»(طنزیات اجتماعی) «آسمون ریسمون»(طنزیات ادبی)، «دایی‌جان ناپلئون» (رمان)«ادب مرد به ز دولت اوست تحریر شد» (نمایش‌نامه)، «انترناسیونال بچه‌پرروها» (طنزیات سیاسی)، «شهر فرنگ از همه رنگ» (طنزیات سیاسی و اجتماعی)، «خانواده نیک‌اختر» (رمان)، «رستم‌صولتان»(طنزیات اجتماعی)، «گلگشت خاطرات» (طنزیات اجتماعی)، «پسر حاجی باباجان»(نمایش‌نامه)، «به یاد یار و دیار»(خاطرات) و «بلیط خان‌عمو»  (نمایش‌نامه) از جمله آثار به‌جامانده از او هستند.

«مروری در تاریخ انقلاب روسیه»، «مصدق بازمصلوب: چند مقاله سیاسی»، «مروری در تاریخ انقلاب فرانسه»، «طنز فاخر سعدی»، «حافظ ناشنیده‌پند»، «مروری در انقلاب مشروطیت ایران» و «ریشه‌های اختلاف چین و شوروی» نیز از آثار متفاوت پزشکزاد است. او به جز تالیف چند ترجمه در کارنامه خود دارد که شاید بتوان مهم‌ترین آنان را دزیره دانست.

آن چنان که از لیست بلند بالای آثار پزشکزاد مشخص است از طنز تا تاریخ و از سیاست تا ادبیات کلاسیک ایران او در حوزه‌های بسیاری قلم‌زده است و نتایج قابل توجه به همراه داشته است.

با این همه بی‌تردید دایی جان ناپلئون مهم‌ترین کتاب پزشکزاد است، کتابی که منبع یکی از بهترین آثار اقتباسی سینما و تلویزیونی ایرانی یعنی سریال دایی جان ناپلئون به کارگردانی ناصر تقوایی شده است. سریالی که بعد از چندین دهه هنوز بین مردم بیننده دارد. باید اعتراف کرد که دایی جان ناپلئون و دیگر آثار پزشکزاد طنز مدرن فارسی را ده‌ها قدم به پیش راندند، آن هم در حالی که این نویسنده با فروتنی هیچ‌گاه چنین ادعایی را مطرح نکرد.

دایی جان ناپلئون اوج هنر پزشکزاد بود. ترکیب عشق جوانی با طنز و حفظ تعادل دقیق شوخی و کنایه. از اشاره به سیاست تا شوخی‌های ساده و از لطف و ظرافت ادبی تا همه فهم بودن، دایی جان ناپلئون یک اثر درجه یک بود. نکته جالب توجه دیگر درباره دایی جان ناپلئون این است که به گفته پزشکزاد تمام وقایع آن بر اساس خیال است و به جز اندکی از ماجرای عاشقانه هیچ بخشی از آن متکی بر تجربه شخصی نویسنده نبوده است. این مسئله قدرت خیال خارق‌العاده پزشکزاد را نشان می‌دهد، قدرتی که در کتاب « ماشاالله خان در دربار هارون الرشید» نیز به چشم می‌آید.

حالا بیش از پنج دهه از خلق دایی جان ناپلئون می‌گذرد اما شاید بتوان به جرات گفت که هنوز هیچ کتابی با آن درجه از اثر گذری در ادبیات ایران منتشر نشده است. همچنین هنوز هیچ اثر اقتباسی با کیفیت سریال دایی جان ناپلئون تولید نشده، سریالی که به جز مخاطب نویسنده نیز از نگاه کارگردان به کارش در آن رضایت دارد.