قلعه ناصری مقصدی مناسب برای سفر نوروز

به گزارش سلام نو به نقل از تریپ یار، قلعه ناصری به عنوان یکی از قلعه های مهم جنوب سیستان و بلوچستان همواره شمار زیادی از مسافران و گردشگران را در مناسبت های مختلف و تعطیلات بویژه ایام نوروز به خود جذب می کند. این قلعه ازبزرگترین و مهمترین قلعه های خشت و گلی در استان سیستان و بلوچستان محسوب می شود. 

با توجه به اسناد به جای مانده ناصر الدوله فرمانفرما که در سال ۱۲۵۸ هـ .ق حـاکم کـرمان و بلوچستان بود، پیشنهـاد ساخت این دژ نظامی بزرگ را در فهرج یا پهره (نام قدیم ایرانشهر) به ناصر الدین شاه قاجار داد که در سال ‎ ۱۲۶۴هجری شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار توسط استاد «حسین معمارباشی کرمانی» ساخته شد.

کار ساخت این قلعه هفت سال به طول انجامید و از آن پس بنام قلعه ناصری یا ناصریه مشهور شد و مقّر حکمرانی بلوچستان که تا آن سال قلعه کهن و عظیم بمپور بود، به این قلعه انتقال یافت.

این بنای تاریخی با مساحت هفت هزار و ۵۰۰ متر مربع شامل بخش های مختلف از جمله چهار حیاط مجزا و بیش از ۱۵۰ اتاق، هال بند، حوض خانه، انبار، اصطبل، حمام، سربازخانه و منطقه حاکم نشین بود.قلعه ناصری در سال ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

شاهزاده فیروز میرزا فرمانفرما در زمان حکومتش در کرمان سفری به بلوچستان و بازدیدی از قلعه بمپور داشته است (۱۲۶۴ه.ق). چون قلعه بمپور مرکز قشون دولت بود رو به ویرانی نهاده بود و تعمیر آن نیاز به هزینه زیادی داشت، به پیشنهاد وی و موافقت ناصرالدین شاه قاجار قلعه ‏ای در پَهره (ایرانشهر فعلی) ساخته شد کار ساختمانی آن در سال ۱۲۶۴ ه.ق توسط معماراستاد حسین معمارباشی شروع و در سال ۱۲۷۱ ه.ق به اتمام رسیده است. هدف از ساخت این قلعه انتقال مرکز حکومت بلوچستان از بمپور به ایرانشهر بوده است. تا سال ۱۲۸۶ ه.ق قلعه تحت تسلط قوای قاجار بوده، اما به علت ضعف حکومت مرکزی قلعه به دست قوای بلوچ و حکام محلی می‏افتد. سربازان قاجاریه پس از شکست به طرف کرمان حرکت می‏کنند و خبر اشغال قلعه را به والی کرمان می‏رسانند. از طرف والی عده ‏ای فرستاده می‏شوند که قلعه را از دست بلوچها خارج نمایند اما موفق نشده و مجبور به بازگشت می‏شوند. در این زمان بهرام‏ خان حاکم سرباز خود را به ایرانشهر می‏رساند و قلعه را در دست می‏گیرد. تا سال ۱۲۹۴ ه.ق بهرام خان حاکم بلوچستان بوده و پس از وی برادر زاده ‏اش به نام دوست محمدخان به حکمرانی بلوچستان می‏رسد و تا سال ۱۳۰۷ ه.ش دولت مرکزی هیچگونه تسلطی بر بلوچستان نداشته است. قوای دولتی در سال ۱۳۰۷ ه.ش به دستور رضاخان عازم فتح قلعه می‏شوند و قلعه به تصرف آنها در می‏آید و دوست محمدخان به اسارت قوای دولتی در می‏آید و لازم به ذکر است این قلعه به نام دوست محمد خان نیز معروف است. قوای دولتی در قلعه مستقر می‏شوند و کم ‏کم کل بلوچستان به تصرف قوای دولتی در می‏آید. در عصر پهلوی دوم (محمدرضا پهلوی) از این قلعه بنام پادگان ژاندارمری وقت و زمانی به عنوان مدرسه استفاده می شده است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شهرداری ایرانشهر نسبت به تخریب ابنیه داخلی اقدام و آثاری از گذشته در آن باقی نمی‏گذارد. بلایی بر سر قلعه وارد می‏آورد که تاکنون هیچ دشمنی بر آن وارد نکرده است. در سال ۱۳۶۱ هجری شمسی حدود ۹۸ درصد معماری های فضای داخل با بولدوزر مورد تخریب و تسطیح قرار می گیرد و تنها سردر و حصار آن باقی می ماند. این قلعه در زمان ساخت، حداقل دارای هفت حیاط بزرگ و شامل مجموعه های اصطبل، شاه نشین، سرباز خانه، اسلحه خانه، حمام و غیره بوده است. درسالهای اخیرمیراث فرهنگی حصاراین قلعه رابازسازی نموده است.

مشخصات معماری:

قلعه فوق در ابعاد ۱۹۴×۱۹۴ متر یعنی در زمینی به مساحت ۳۷۶۳۶ مترمربع ساخته شده است. حصار اطراف آن به ارتفاع ۶/۷ متر و ضخامت ۴/۵ متر بصورت توپُر است. مجهز به دو نوع تیرکش دورزن و نزدیک زن می‏باشد و تیرکش‏های آن حالت اریب دارند. قلعه دارای ۷ برجک و ۲ برج در جلو می‏باشد و شامل سرباز خانه، قورخانه، مسجد، حمام، اصطبل، حوضخانه، شاه نشین، عام نشین، باغ و ... بوده است. در سال ۱۳۵۹ ه.ش توسط عده ‏ای ناآگاه به ارزش میراث فرهنگی کلیه ابنیه داخل قلعه تخریب و همسطح شده است تنها حمام قلعه در پایین‏تر از سطح زمین بصورت ویرانه‏ای باقی مانده است. حمام دارای تون، حوض خانه و چاه فاضلاب است از هنرهای جالب معماری حمام کاربرد لوله ‏های سفالی به اندازه ۶ اینچ می‏باشد که به منظور تهویه هوای حمام و تخلیه فاضلاب کار گذاشته شده ‏اند. مصالح بکار رفته در حصار ها و برجهای باقی مانده، خشت خام و آجر ۲۰×۳۰ سانتی‏متری و ساروج بوده است طاق‏های آن به صورت ۲۰ سانتی ‏متری و جناغی بوده‏اند که بی‏نظیر هستند. آب موردنیاز بوسیله یک رشته قنات وارد قلعه می‏شده و پس از ذخیره در حوضخانه ‏ها به منظور زراعت و استفاده در آبیاری باغات که در شمال قرار داشته‏ اند از آن استفاده می‏شده است. در بالای دیوار از داخل قلعه معبری به عرض بیش از یک متر در ارتفاع ۵ متری از زمین برای گرد نگهبانان و جان‏ پناهی برای جلوگیری از دید خارج تعبیه شده است. در روی جان‏ پناه سوراخهایی (مزقل‏ها) با شیب‏های متفاوت تعبیه شده که مدافعان از آن محل‏ها بصورت نشسته و یا ایستاده لوله تفنگ را جهت مقابله با دشمن از آنها خارج می ‏نمودند. به جز برجهای دروازه در زیر سایه برجها، آسایشگاه سربازان قرار داشته که برجهای مذکور نیز مشابه دیوار دارای جان‏ پناه یا مزقل‏ های دفاعی با شیب‏های متفاوت بوده ‏اند. قلعه در گذشته دارای ۱۵۰ اطاق در اندازه‏ های مختلف با چهارحیاط مجزا بوده است.

موقعیت مکانی قلعه

قلعه دوست محمدخان (ناصریه) در مرکز شهر ایرانشهر در خیابان امام خمینی واقع شده است. ایرانشهر در ۳۴۰ کیلومتری جنوب زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان و در مسیر راه زاهدان- چابهار و کرمان- بم - چابهار قرار دارد.