انار شیطان درختی مقاوم دربرابر خشکی و سوختن

به گزارش سلام نو ، انار شیطان درختی برگ ‌ریز یا نسبتا همیشه سبز است که به دلیل گل‌ های زیبا، مقاومت به دما و خشکی بالا، درمان برخی بیماری‌ ها، چوب مرغوب و .... قابل توجه است. انار شیطان یکی از زیباترین درختان گل دهنده دنیا و بومی جنوب آسیا و هندوستان، بویژه مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری و بسیار مقاوم به خشکی، یخ زدگی و آتش سوزی است. این درختچه در جنوب و جنوب شرق ایران نیز رشد می کند. استان های بوشهر، خوزستان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان، فارس و کرمان از زیستگاه های اصلی این گونه گیاهی است که به شکل توده‌ های کوچک خالص پراکنش دارد. بیشترین پراکندگی آن در خاورمیانه در دشت گلپرکی جیرفت در استان کرمان است که می ‌توان آنرا ذخیره‌ گاه ژنتیکی اصلی این گیاه معرفی نمود. جنوب استان کرمان با دارا بودن چهار ذخیره گاه گونه نادر انار شیطان بعنوان قلب تولید این گیاه محسوب می شود. درخت گل ‌پرک که به زبان فارسی به نام‌ های گل ‌پرک و انار شیطان معروف است از نظر دارویی، صنعتی، زیست‌ محیطی، فضای سبز، کنترل فرسایش و ژنتیکی اهمیت ویژه‌ای دارد و از نظر دارویی از پوست، برگ، میوه و دانه این گیاه استفاده‌ های فراوان می ‌شود.

گل ‌پرک از نظر ژنتیکی گونه ‌ای نادر در کشور مان است که به دلیل استفاده از شاخ و برگ برای تعلیف دام ‌ها، سوخت چوب و زغال و برخی خواص دارویی آن از یک طرف و رشد کند و امکان تجدید نسل کم آن از طرف دیگر رو به نابودی و انقراض است.

جنگل انار شیطان دلفارد جیرفت با پنجاه هکتار از بزرگترین ذخیره گاه های این گونه کمیاب در ایران است که در فصل گل دهی جلوه ای زیبا را در ورودی منطقه نمونه گردشگری دلفارد به نمایش می گذارد. روستای میجان جبالبارز جیرفت نیز تنها روستای ایران است که طبیعت  گُلِپرَکی (انار شیطان) در کوچه باغهای این روستا خودنمایی می کند و مردم این روستا با این طبیعت زیبا همسایه هستند.

دره دلفارد از مناطق گردشگری ایران در جنوب استان کرمان است که در نزدیکی جیرفت واقع شده است. این منطقه آب و هوایی مدیترانه ای دارد و مملو از باغهای بزرگ مرکبات به خصوص پرتقال  است. در این دره انواع درختان گرمسیری و سردسیری در کنار هم رشد می کنند که این امر بر زیبایی منطقه افزوده است. دره دلفارد همچنین بزرگترین ذخیره گاه جنگلهای انار شیطان است که به دلیل گل دهی این درختان، یکی از زیباترین مناظر طبیعی را در این دره می توان دید. تاکنون هجده رویشگاه انار شیطان یا گل پرک با وسعت بیش از صد و بیست هکتار در منطقه جنوب کرمان شناسایی شده است.

 جاده های مرتفع و پیچ در پیچ دره دلفارد و روی کوههای منطقه مملو از بوته های بادام کوهی است که در نهایت یکی از زیباترین مناظر طبیعی استان کرمان را تشکیل می دهد. دلفارد به سرزمین آبشار ها نیز معروف است، وجود چندین آبشار متوالی که هر کدام در بالادست دیگری است به زیبایی این طبیعت افزده است، این آبشارها که حوضچه های آبریز آنها به "گلم های دختر کش” معروف هستند هر هفته و در ایام تعطیل هزاران گردشگر را به خود جذب می کند.

انار شیطان یکی از گونه ‌های درختی بسیار با ارزش است که با توجه به ارزش منحصر به فرد اکولوژیکی، اقتصادی و دارویی و همچنین سخت بودن تکثیر و زادآوری آن باید در راستای حفاظت از این منبع مهم ژنتیکی برنامه ‌ریزی و مدیریت درست صورت بگیرد.

لازم به ذکر است که عکس درخت انار شیطان در کتاب THE BEAUTY OF TREES (زیبایی درختان) توسط انتشارات Quercus لندن چاپ و منتشر شده است. مولف این کتاب به نام Michael Jordan صد درخت زیبای دنیا را با عکس و توضیحات در مورد ویژگیهای درخت، رویشگاه و... معرفی کرده است.

نام علمی

انار شیطان، سمنگ، پرپوک با نام علمی Tecomella undulata گونه ‌ای درخت کوچک از تیرهٔ پیچ ‌اناریان است. در ایران این درختچه را با نامهای محلی گلپرک، پرپوک، سمنگ، سونگ، حمید، فرفار و ساج بیابان نیز می شناسند.  

پراکندگی جغرافیایی

انار شیطان‌ از زیباترین درختان گل دهنده دنیا و بومی هندوستان و جنوب آسیا بویژه مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است. این گیاه از گونه ‌های مهم مناطق بیابانی و خشک در جنوب ایران است که در استان ‌های فارس، بوشهر، خوزستان و هرمزگان به صورت توده‌ های کوچک نسبتاً خالص پراکنده است. در سیستان و بلوچستان نیز در شهرستان‌ های قصرقند، فنوج و ایرانشهر رشد می‌ کند. این گیاه با نام محلی چه درخت در استان کهگیلویه و بویر احمد با پراکندگی بسیارکم و محدود نیز می روید. همچنین یکی از مناطقی که انار شیطان در آنجا وجود دارد، دهستان هنگام از توابع شهرستان قیروکارزین استان فارس است که به نان سمنگ مشهور است و در زمین های زراعی دهستان هنگام به تعداد محدودی وجود دارد، در گذشته به محلی که این درخت بصورت انبوه وجود داشته «تل سمنگی» می گفتند. جنگلی به نام گلپرکی دلفارد در جیرفت از رویشگاه‌ های معروف آن در ایران است.

کاربرد دارویی و گیاهی انار شیطان

انار شیطان درختی بسیار مقاوم به خشکی، یخ‌ زدگی و آتش ‌سوزی است و برگ‌ های آن خوراک دام را تشکیل می دهد. این گونه نادر از نظر صنعتی از جمله درختانی است که چوب ‌هایی زیبا و مقاوم با تراکم بسیار زیاد و قابلیت استفاده در صنعت چوب دارد. چوب انار شیطان حاوی مواد لاپاکول بوده که دارای خاصیت ضد قارچ و موریانه‌ است و برای تولید مبلهای بسیار گران ‌قیمت، اسباب بازی و وسایل خاص و لوکس استفاده میشود.
پوست این نوع درخت خواص دارویی دارد و بذرهای آن برای درمان جراحت و ورم ‌های چرکی بکار می رود.  همچنین درمان برخی بیماریها مانند لکه‌ های سفید روی پوست، بزرگی طحال و نیز سفلیس با این گیاه امکانپذیر است. پوست درخت گل ‌پرک دارای مواد آرامبخش و مقوی قلب بوده و ساقه‌ های این درخت دارای خواص ضد باکتریایی، محافظت کننده کبد و ضد درد یا مسکن است. برگ‌ های آن حاوی اسیدهای اولینولیک، اوروسولیک و بتولینیک هستند که در طب سنتی از این گیاه برای درمان بی ‌اختیاری ادرار، بزرگی طحال، سوزاک و برخی بیماری‌ های پوستی و کبدی و از دانه‌ های آن برای جلوگیری از آبسه استفاده می ‌شود.

اهمیت زیست محیطی

انار شیطان از نظر زیست ‌محیطی پناهگاه مناسبی برای بسیاری از جانوران مناطق خشک و حشرات نادر است و قسمتی از آشیانه اکولوژیک آنها را تشکیل می دهد، همچنین یک منبع ژنتیکی کمیاب است که پراکنش آن فقط در برخی قسمت ‌های شمال غرب هندوستان، جنوب پاکستان، عربستان و جنوب ایران گزارش شده است. درخت گل ‌پرک از نظر فضای سبز، گونه‌ ای مقاوم به خشکی و سازگار با شرایط خشک و نیمه خشک ایران است که در زمان گل ‌دهی بسیار زیبا بوده و شکل تنه و آرایش شاخسارهای آن به قدری جذاب است که در فهرست زیباترین درختان جهان در آمده است. انار شیطان از نظر کنترل فرسایش به خوبی در اراضی شنی و فرسایش ‌پذیر دامنه‌ ها رشد کرده و شنهای روان را تثبیت می ‌کند. بر اساس بررسی ‌ها و مشاهدات محققان از زیستگاه‌ های آن در سطح کشور، توانایی و استقرار کنترل فرسایش خاک توسط درخت گل ‌پرک گزارش شده است. گیاه انار شیطان با توجه به مقاومت زیاد به خشکی و آتش ‌سوزی گزینه مناسبی برای کنترل جنگل زدایی و توسعه جنگل در مناطق خشک و نیمه‌خشک است، همچنین گل ‌پرک از نظر ژنتیکی گونه ‌ای نادر است که متاسفانه بدلیل استفاده نامناسب در ایران رو به انقراض است. 

ویژگی‌ها

انار شیطان بین ۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر ارتفاع دارد. ۴ تا ۱۲ متر دارد. برگهای تقریباً همیشه سبز انار شیطان متقابل باریک و کشیده با کناره‌ های صاف است. گلهای آن درشت بی ‌بو و سرخ رنگ یا زرد مایل به قرمز و درازای جام گلها ۴ تا ۷ سانتیمتر که دارای شهد شیرین است. میوه باریک و دراز آن ۲۰ سانتیمتر طول دارد. پرچمها از جام گل بلند تر، کیسه‌ های بساک دو حجره ‌ای با حجره ‌های واگرا، میوه کپسول خورجین مانند، خطی طویل، دوحجره ‌ای، دو دریچه‌ ای، تقریباً فشرده است و دانه ‌ها در جهت عرضی بالدار، بالها ضخیم و در نهایت با لبه ‌ای تا حدودی غشایی است. در طی سال بدون نیاز به آبیاری و فقط با رطوبت محیطی و آبی که حاصل از بارندگی ‌های فصلی است می ‌تواند به حیات خود ادامه دهد. شب هنگام که در مناطق کویری به‌ ویژه در زمستان سرمای شدیدی حاکم می ‌شود، این گیاه مقاوم  است. این گونه در برخی از مناطق خشک و بیابانی کشور جزو تک گونه‌ها محسوب می شود. این گیاه با روش‌ های مختلف تکثیر می ‌شود ولی چون نیازهای اکولوژیک خاصی از نظر رطوبت و نوع خاک دارد، تکثیر مصنوعی آن به راحتی انجام پذیر نیست که این مسئله سبب می‌ شود زادآوری و بقای این گیاه دچار مشکل شود.

اطلاعات ویژه

گیاه روی خاک‌ های شنی تا شنی -لومی سفید و نیز سنگلاخ‌ های بستر رودخانه می روید. pH خاک برابر ۵/۷ و EC آن ۳/۱ دسی‌ زیمنس بر متراست. میزان عناصر میکرو، ماکرو و کربن آلی در خاک کمتر از میزان استاندارد است. انشعابات ریشه‌ ای طویل و متعدد آن، گیاهان جدید را از طریق تکثیر رویشی حتی در فاصله سی متری یا بیشتر ایجاد می‌ کند. گل‌ آذین خوشه گرزن، گل‌ ها بی ‌بو، پیش ‌پرچم، پرچم ‌ها هترومورف دارای استامینود و دگرگرده‌افشان، دارای گلپوش پیوسته و در وسط ساختار ترشحی دیسکی دارد که حدود یک میلی ‌لیتر مایع بی ‌رنگ یا بنفش ترشح و در جلب گرده ‌افشان‌ ها موثر است.

تهدیدات

به دلیل سیلاب ‌ها و نیز شنی بودن خاک، با شستشو و کنده شدن خاک، عناصر شسته شده، سیستم ریشه‌ ای آشکار و در معرض خطر عوامل محیطی قرار می ‌گیرند. فقدان تشکیل دانه، تکثیر رویشی کم و از از بین رفتن گیاهک‌ های ایجاد شده از طریق تکثیر رویشی بدلیل چرای دام‌ ها و خشکی یا گرمای زیاد، خطر تهدید آن را افزایش و نیاز به حفاظت و تکثیر را جدی‌ تر می‌ کند.

نه‌ تنها جلوگیری از فرسایش ژنتیکی این گونه نادر از نظر حفظ ذخایر ژنتیکی جنگلی موجود در کشور از اهمیت زیادی برخوردار است، بلکه تولید نهال‌ های آن در سطح زیاد و توسعه سطح زیر کشت آن به منظور استفاده از درخت انار شیطان در صنایع داروسازی، صنعت چوب، کنترل فرسایش، زیباشناسی و فضای سبز ضروری است.

تعیین موانع موجود برای تکثیر این گونه، شناسایی عوامل تخریب رویشگاه ‌های آن، تعیین نیازهای اکولوژیک، دامنه بردباری ژنوتیپ ‌ها در برابر تنش ‌های محیطی، ارزیابی تنوع ژنتیکی جمعیتهای باقی مانده، ارائه روشی برای تکثیر انبوه و سریع، تعیین مکانها یا سایتهایی برای استقرار این گیاه و ایجاد رویشگاه‌ های جدید از جمله مهم ‌ترین گام ‌ها و اولویتهای تحقیقاتی است که برای حفاظت از گونه بسیار باارزش انار شیطان در کشور باید مورد توجه قرار بگیرد. به این منظور نخستین و اساسی ‌ترین گام در طرح جامع حفاظت از نابودی گونه ‌های در معرض انقراض، شناخت روابط پیچیده آن با سایر موجودات و محیط اطراف آنها و به عبارت دیگر مطالعات بوم شناسی آن است.

موقعیت مکانی

منطقه مدیترانه ای دلفارد جزء زیباترین مناطق استان کرمان می باشد که در بیست کیلومتری شهر جیرفت قرار دارد.  از جیرفت به سمت دلفارد ابتدا به جنگل حفاظت شده "گلپرک "می رسیم.

منبع: تریپ یار