آشنایی با اولین شهر دایره‌ای ایران و اولین پایتخت ساسانیان

به گزارش سلام نو، شهر گور (یا اردشیرخوره) مکانی باستانی در شهرستان فیروزآباد، استان فارس است. این شهر در اوایل قرن سوم میلادی به دستور اردشیر بابکان پایه گذاری شد. گور در زمان آبادانی خود، مرکز بخشی از ایالت فارس به نام کوره اردشیرخورّه بود. طرح و الگوی این شهر دایره‌ ای شکل است و به قطر دو کیلومتر دارای چهار دروازه اصلی بوده و بناهای حکومتی و محل اقامت درباریان در آن قرار داشت.

بر اساس روایات افسانه ای در روزگار کیانیان در این دشت آبادی یا شهری بوده که اسکندر مقدونی آنرا با روانه کردن آب ویران کرد سپس اردشیر بابکان نخستین شاه ساسانی، آب را خشکانده و شهری نو بنیان نهاد و مقر فرماندهی خود قرار داد.
شهر گور اولین شهر دایره‌ ای در ایران و یکی از نخستین شهرهای دایره‌ ای در جهان محسوب می ‌شود. شهر گور باستانی اکنون متروک مانده و شهر کنونی فیروزآباد در سه کیلومتری آن قرار دارد. از آثار موجود آن میتوان به مناره شهر و تخت نشین (چهارطاقی) اشاره نمود.

این مکان در سال ۲۰۱۸ در فهرست میراث جهانی یونسکو همراه با مکانهای متعلق به دوره ساسانی واقع در فیروزآباد، سروستان و کازرون به ثبت رسید.

اردشیر ساسانی نام رسمی شهر تازه‌ تاسیس خود را اردشیرخورّه، به معنی فرِ اردشیر نهاد. با این حال در منابع پیش از اسلام این شهر به گور (Gōr) نیز معروف بوده که پس از اسلام، عربان آن را جور تلفظ می‌ کردند. مورخان قدیم این واژه را دشت، پشته یا گودال معنی کرده ‌اند.

بنا به روایتی سابقه تاریخی این شهر به زمان هخامنشیان باز می گردد. اسکندر مقدونی که از مقاومت مردم این شهر به ستوه آمده بود دستور داد با بستن سد شهر را به زیر آب ببرند.

اردشیر بابکان فرزند بابک نوه ساسان موبد معبد آناهیتا، پس از پیروزی براردوان پنجم سلسله ساسانیان را بنیانگذاری کرد و شهر گور را مقرحکومت خویش قرار داد. برخی مورخان معتقدند پایه این شهر به دوره اشکانیان بر می گردد چرا که ساختن شهر دایره ای شکل مختص پارتیان بوده است. اردشیر پس از پیروزی بر اردوان این شهر را احیا کرد.

در زمان ساسانیان شهر گور به دلیل داشتن بزرگترین کتابخانه مشرق زمین و وجود کتب گرانبها و کمیاب به دارالعلم مشهور بود. شهر گور در این زمان عظمتی خاص و به اندازه شهر استخر وسعت داشت و دارای چهار دروازه بود. شهر گور در آن زمان بدلیل واقع شدن در مسیر تجارت کشورهای چین، هندوستان، روم و بندر سیراف از رونق اقتصادی و بازرگانی خاصی برخوردار بود. بعد از تصرف شهر گور توسط مسلمین در زمان خلیفه دوم به فرماندهی (یداله بن عامر) نام جور به آن نهادند و به علت اهمیت از طرف خلفای راشدین فرماندار بر آن گمارده شد.

بنا به نوشته طبری اردشیر شهر گور را در حدود سال ۲۲۴ میلادی به نشانه قدرت ‌نمایی در برابر آخرین شاه اشکانی احیا کرد. پس از اردشیر نیز این شهر به دلیل نسبت با سر سلسله ساسانی همچنان آباد و مرکز کوره اردشیر باقی ماند. همچنین گور آخرین پایگاه یزدگرد سوم ساسانی در فارس بود که در سال ۲۹ ه‍.ق (زمان خلافت عثمان بن عفان) به تصرف مسلمین درآمد. پس از سقوط این شهر یزدگرد، فارس را به عرب‌ ها گذاشت و از راه کرمان به خراسان گریخت. در زمان خلفای راشدین فرماندار گور از طرف والی ایالت یکپارچه بصره –اهواز- فارس منصوب می ‌گردید.

در اوایل دوران اسلامی شاهان آل بویه که شیراز را تختگاه خود کرده بودند به آبادانی شهر گور نیز همت گماشتند. به فرمان عضد الدوله دیلمی، مسجد جامع و بیمارستان مناسبی در شهر ساخته شد.
در قرن چهارم هجری گور شهری غنی و آباد بود با اقلیمی معتدل، آب فراوان و بوستان‌ و گلستان ‌های فراوان. باغ‌ های میوه و خانه‌ های اعیانی، حومه شهر را تا شعاع یک فرسنگ فرا گرفته بودند. در این منطقه محصولات گوناگونی تولید می ‌شد؛ از قبیل عرقیات، میوه، پارچه و .... اما بدون شک گلاب در میان آنها رتبه اول را داشت. گلاب گور و کوار به بسیاری سرزمین ‌ها مثل چین، هند، بیزانس، مصر، یمن، مغرب عربی و اروپا صادر می‌ شد. حتی گل سرخ گور در کشورهای اسلامی شناخته شده و به خاطر بوی خوش و شفافیت رنگ نزد عرب ها زبانزد بود. (امروزه نیز در زبان عربی به گل محمدی، الورد الجوری می‌ گویند)

عرق شکوفه نخل، عرق بومادران، عرق زعفران و عرق بید از دیگر فراورده‌ های گیاهی‌ این منطقه بود.

فیروز آباد کنونی

گور یا فیروز آباد باستانی در قرن هفتم یا هشتم هجری به دلایلی نامعلوم رو به ویرانی نهاد و خالی از سکنه شد. به جای آن بیرونِ باروی شهر قدیم، روستایی سربرآورد که تا دوره قاجاری به نام ده کوشک معروف بود. شهر کنونی فیروزآباد حاصل گسترش همان روستاست.

مجموعه اردشیرخوره بسیار هدفمند و با اولویت دفاعی طراحی شده است. جلگه فیروزآباد که شهر در آن ساخته شده از هر طرف در محاصره کوه‌ هاست. راه اصلی ورود به جلگه، گذرگاه راهبردی تنگاب است که بر صخره بالای آن قلعه دختر (اقامتگاه اولیه اردشیر) قرار گرفته است جایگاه قلعه به گونه ‌ای است که علاوه بر تنگه به جاده منتهی به کاخ اردشیر و شهر نیز مشرف باشد.

نقشه شهر

اردشیرخوره به شکل دایره کاملی به قطر ۱۹۴۰ متر ساخته شده ‌است. شهر با ۲۰ دیوار شعاعی و سه دیوار حلقوی هم مرکز مجموعاً به ۶۱ منطقه تقسیم می ‌شده و دو حصار خشتی محکم با خندقی در میان به پهنای ۳۵ متر آن را در بر می‌ گرفت. شهر در امتداد جهات اربعه چهار دروازه داشت؛ دروازه هرمز در شمال، دروازه اردشیر در جنوب، دروازه میترا در شرق و دروازه بهرام در غرب. از هر دروازه یک خیابان اصلی به مرکز شهر میرسید؛ جایی که بناهای دولتی و مذهبی درون یک دیوار مدور به قطر ۴۵۰ متر محفوظ بودند.

استحکامات دفاعی حتی از گستره شهر نیز فراتر می ‌رفت؛ هنوز هم بقایای شبکه تار عنکبوتی و شعاعی دیوارهای حفاظتی تا فاصله ۱۰ کیلومتری از کانون اردشیرخوره در دشت و کوهپایه دیده می‌ شود.

آثار باستانی درون شهر

منار میلو (طِربال): ستونی است چهارگوش از جنس سنگ خارا و ملاط گچ که درست در کانون هندسی دایره شهر قرار دارد. امروزه بلندی آن ۳۳ متر و هر ضلع قاعده آن ۱۱ متر میباشد. کاربری منار میلو معلوم نیست. بنا به گزارش اصطخری این میل بر سر آن آتشکده ‌ای بود و از کوه مجاور آبراهی به شهر کشیده بودند که آب را مانند فواره تا بالای منار می‌ رساند. به گمان دیتریش هوف (Dietrich Huff) این بنا بقایای یک برج پله‌ دار است که در زمان آبادانی حدود ۷۸ متر ارتفاع داشته و شاید تجسم قدرت و اقتدار شاه بوده‌ است. این منار در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶ با شمارهٔ ثبت ۲۸۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است.

تخت ‌نشین (گنبد کیرمان): بنای دیگری است در یکصد متری جنوب شرقی منار که اکنون جز شالوده ‌ای از آن بر جا نمانده‌ است. معمولاً کاربری آن را نیایشگاه یا کاخ تصور میکنند. در دی‌ ماه ۱۳۸۴ باستان‌ شناسان در بخش شرقی تخت ‌نشین توانستند دروازه ‌ای سنگی به سبک معماری پارسه همراه با سنگفرش بنا را کشف کنند.

رصد خانه: قدیمی ‌ترین رصدخانه ایران، در کنار نقوش رنگی شاهزادگان ساسانی در شهر گور فیروز آباد قرار دارد. این رصد خانه شاهکاری از دانش ایران در آن عصر محسوب می‌ گردد. پروفسور دیتریش هوف در حفاری شهرگور فیروز آباد فارس به سازه‌ ای دایره‌ ا ی ‌شکل رسید که پس ‌از مطالعه، مشخص شد، قدیمی ‌ترین نمونه از رصد خانه‌ های به‌ دست آمده در ایران و متعلق به دوران ساسانی است. نمونه‌ های همانندی از این سازه در دهلی و جیپور هند وجود دارد. این سازه خشتی مدور به قطر ۶۵/۵ متر است که درون آن دوازده سکو با نشانه‌ های نجومی وجود دارد. این سازه در جریان کاوش ‌های هیئت مشترک باستان‌ شناسی ایران و آلمان در سال ۱۳۸۴ کشف شده است.

نقش رنگی چهار شاهزاده: طی کاووش های سال در سال ۱۳۸۴ نقش چهار شاهزاده ساسانی نیز برای اولین‌ بار روی یکی از دیوارهای بدست آمده از این شهر کشف شد. این چهار شاهزاده را دو زن و یک مرد جوان به همراه نوجوانی تشکیل می ‌دهند. این نقش ها در کنار مناره و در نزدیکی چاهی از دوره اسلامی کشف شدند. این برای نخستین بار بود که چنین نقش هایی از دوره اردشیر اول و سال های آغازین شکل گیری سلسله ساسانی بدست آمد. در این نقش یکی از زنان که با تن پوش و صورت کامل بدست آمده در کنار نوجوانی قرار گرفته که بره حیوانی را به بغل گرفته است. مرد جوان نیز در کنار زنی قرار گرفته که تنها تن پوش آن باقی مانده و سر از بین رفته است.

آثار باستانی بیرون شهر

قلعه دختر: دژ-کاخی در ارتفاعات فیروزآباد است که بنای آن را به اردشیر بابکان نسبت داده اند. در بلندترین بخش این قلعه، بقایای تالاری با ایوان بزرگ و سقف گنبدی وجود دارد که احتمالاً ویژه اقامت اردشیر و خانواده‌ شاهی بوده ‌است. مجموعه قلعه دختر و باروهای اطراف آن بخشی از استحکامات گور به ‌شمار می ‌رفتند.

آتشکده اردشیر پاپکان: بنای شکوهمندی است در شمال شهر گور که احتمالاً جایگاه قرارگیری سه آتش مقدس یا اقامتگاه و تالار بارعام اردشیر شاه بود. ویژگی ‌های اساسی معماری ساسانی همچون ایوان بزرگ ورودی، حیاط  داخلی با ایوان ‌های روبرو و اتاقهای گنبد پوش در این ساختمان به خوبی دیده می ‌شود. کشف چهار دیوارنگاره از شاهزادگان ساسانی در سال ۱۳۸۴ توجه زیادی را به این مکان جلب کرد.

پل مهرنرسه: پلی بود در گذرگاه تنگاب  که به دستور مهر نرسه وزیر مقتدر ساسانی ساخته شد. و نزدیک نقش تاج ‌ستانی اردشیر قرار دارد. از این پل که در زمان خود بیش از ۵۰ متر طول، یک دهانه اصلی و چند دهانه فرعی داشته، اکنون فقط یک پایه سنگی بزرگ باقی مانده‌ است. بدنه این پایه از لاشه ‌سنگ و ساروج و نمای آن تکه ‌سنگهای تراشیده ساخته شده است که با بست ‌های آهنی به هم متصل شده‌ اند. مهرنرسه که خود زاده یکی از روستاهای اردشیرخوره بود در این ناحیه فعالیت‌ های عمرانی زیادی انجام داد. او در کتیبه پهلوی کوتاهی که کنار نقش اردشیر از خود به جای گذاشته، خود را به عنوان بانی پل معرفی و از مسافران و رهگذران طلب دعای خیر دارد.

دو نگارکند نیز بر دیواره‌ های صخره ‌ای تنگاب وجود دارد:

نقش پیروزی: در این نقش ‌برجسته اردشیر و پسرش شاپور سوار بر اسب در رزمگاه به تصویر کشیده شده‌ اند و اردشیر با ضربه نیزه اردوان شاه را از اسب به زیر می ‌اندازد.

تاج ‌ستانی اردشیر: تصویری از اردشیر که در حضور درباریان از اهورامزدا دیهیم پادشاهی می ‌گیرد.

مشاهیر شهر گور

فرخ‌ مرد بهرامان قاضی اهل گور و هم روزگار با خسرو پرویز بود. او مؤلف مادگان هزار دادستان، مهمترین متن حقوقی به جا مانده از دوران ساسانی است. در این کتاب شماری از قوانین کهن اوستایی، احکام دادگاه‌ های پیشین و فرمان ‌های اداری پادشاهان گرد آمده که در شناخت آیین دادرسی ایران ساسانی اهمیت بسیار دارد. از زندگی این شخصیت اطلاعات زیادی در دست نیست.

عبدالله بن مقفع نویسنده و مترجم بزرگ سده دوم هجری، نیز زاده شهر گور بود. او کتاب‌ های ارزشمندی در زمینه فلسفه، اخلاق و آیین کشورداری از فارسی میانه به عربی برگرداند. ابن مقفع از سخنوران بنام زمان خود بود و در پایه ‌گذاری نثر فنی عربی نقش مهمی داشت. او در سال ۱۴۲ هجری به اشاره خلیفه منصور عباسی به قتل رسید.

موقعیت مکانی

دشت فیروز آباد محصور در میان کوه‌های بلند و از نظر امنیت و سوق الجیشی نیز بسیار مهم بود. رودخانه ای نیز از همین منطقه میگذرد که بنامهای تنگاب، فیروزآباد، حنیفقان، و برازه معروف بوده است. این شهر باستانی در جنوب غربی استان فارس، صد کیلومتری جنوب شیراز  و سه کیلومتری شهر فیروزآباد واقع شده است.

منبع: تریپ یار