آیا به مسجد جامع کبیر یزد سفر کرده‌اید؟

به گزارش سلام نو به نقل از تریپ یار، مسجد جامع کبیر یزد یکی از شاهکارهای معماری و تاریخی جهان به شمار می رود و می توان گفت دارای بلندترین مناره های جهان است. بنای این مسجد با عظمت قرنهاست که از فراسوی تاریخ تمدن این سرزمین می درخشد به نحوی که در کتب تاریخی یزد آمده است:”مسجد را بر جای آتشگاه ساسانی ساخته اند و سنگ بنای آن توسط علاء الدوله گرشاسب نهاده شده است”. این مسجد یکی از زیباترین مساجد دورهٔ تیموری است که از نظر کاشیکاری سَردَر رفیع، مناره ها و کتیبه آن در عداد زیباترین شاهکارهای معماری قرن نهم هجری قمری می‌باشد. گرچه ساختمان اصلی مسجد را به قبل از دورة تیموری نسبت می‌ دهند ولی ساختمان فعلی بر طبق کتیبه‌ های موجود نشان می‌ دهد که در دورهٔ تیموری بنا گردیده‌ است.

این مسجد در سال ۱۳۱۳ با شماره ۲۰۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

مسجد جامع کبیر یزد،یکی ازشاهکارهای تاریخی ایران بوده که در هر گوشه و کنار آن، یادگارهایی از دوران گوناگون بر جای مانده است. تاریخچه مکان این مسجد از دوران پیش از اسلام آغاز شده و پایان کار آن به دهه اخیر برمیگردد.
این مسجد یکی از با ارزش ترین میراث تاریخی هنری و گنجینه ای ار معماری اسلامی است. بانی ساختمان اصلی را علاء الدوله گرشاسب آل بویه – قرن ششم هجری – می دانند ولی مسجد کنونی مربوط به آل مظفر و تیموریان قرن هشتم و نهم هجری است. از امتیازات هنری و معماری این مسجد می توان قدرت و استواری کاشیکاریهای نفیس و جالب، سر در بلند، دو کتیبه نفیس یکی به خط کوفی و دیگری به خط ثلث بر روی کاشی لاجوردی معرق در کنار سر در باشکوه، دو مناره زیبا و تزئینات کاشی کاری شده دیوارهای داخلی شبستان و زیر گنبد و خارج گنبد را نام برد.
مسجد جامع یزد به شیوه یک ایوان در دل کویر می‌باشد و در طی حدود ۱۰۰ سال و سه دوره بنا شده‌ است. پایه‌ های اصلی بنا را متعلق به آتشکده ای از دوره ساسانیان میدانند. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانسته‌ اند. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع وبلند و همچنین کاشیکاری زیبا و منحصربه‌ فرد، شهرت دارد. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است.
ارتفاع مناره های آن حدود ۴۸ متر و ارتفاع سر در آن در حدود ۲۴ متر می باشد. دو مناره مسجد دارای قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال۱۳۱۳ هجری شمسی فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد. بلندای این مناره ها و اینکه کاشی کاری منحصر به فردی حتی در اوج مناره ها انجام شده، تعجب همگان را بر می انگیزد زیرا این مناره ها هرچه به سمت بالا رفته باریکتر شده و تنها یکی از آنها دارای پلکان است از اینرو ظرافت کاشی کاری در این ارتفاع به واقع قابل تحسین است.
 

کتیبه‌های مسجد یکی به خطّ کوفی آجری و دیگری به خطّ ثلث سفید بر روی کاشی لاجوردی است. در متن کتیبة سَردَرْ، نام شاهرخ تیموری و سلطان جهانشاه و تاریخ ۸۶۱ هجری قمری خوانده می‌ شود. دردوران پیش از اسلام درمکان کنونی مسجد جامع، احتمالاً آتشکده ساسانی برپا بوده که تادوران پس ازاسلام نیزدوام داشته است. بنای کنونی مسجد با وسعتی حدود ۱۰٬۰۰۰ مترمربّع مشتمل بر سَردَر ورودی و جلوخان، صحن وسیع، رواقهای جانبی صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستانهای طرفین آن، شبستان بزرگ ستوندار، کتابخانه، تزیینات غنیّ و زیبا و کتیبه‌ ها و سنگ نوشته‌ های تاریخی و غیر تاریخی است. خاورشناسی به نام ماکسیم سیرو اعتقاد دارد نخستین مسجدی است که به جای آتشکده، به نام مسجدعتیق شکل گرفته، مربوط به سده های اولیه اسلام است.

پیشینه تاریخی: قدیمی ترین تاریخی که برای انجام فعالیت های مذهبی-اسلامی،دربخشی ازفضای کنونی مسجدجامع یزد ذکرمیشود، متعلق به نیمه دوم قمری است. احداث مسجدجامع را نیزمربوط به نیمه دوم سده سوم قمری،درزمان حکومت "عمرولیث"ودرعصر صفاریان ویاقبل از سلاجقه می دانند، مسجدی که در ترسیم ماکسیم سیرو دارای انحراف قبله بود.درسده چهارم قمری،مسجدجامع یزد در حومه شهرقرارداشته،که درواقع درکنار آتشکده زرتشتی بنا شده بود.

ویژگی‌های مهم بنا

این مسجد به چند دلیل حایز اهمیّت است: نخست آن که قدیم‌ ترین نمونهٔ معماری است که طی قرن نهم هجری قمری، در معماری مذهبی ناحیّهٔ یزد از آن تقلید شده‌ است؛ این طرح مرکّب از یک مقصورهٔ گنبددار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده‌ است. چهارگوش بودن پلان مسجد برگرفته از الگوی معماری کعبه است. بنایی کاملاً قدسی و متعالی در اسلام دارد و به عنوان نمادی کیهانی در الگوهای معماری مسلمین مورد استفاده قرار میگیرد.
پلان گنبد خانه مسجد چهارگوش و مربع است و در جهان شناسی اسلامی مربع متجسدترین صورت خلقت در زمین و نماینده کمیت محسوب می شود درحالی که دایره درحدآسمان و نماینده کیفیت به حساب می آید.
به نقل از استادپیرنیا این گنبددارای دو پوسته می باشد که پوشش درونی گنبدکه متناسب با اقتضائات فضایی و اجرایی معماری داخلی مسجد شکل می گیرد، شرایطی رابه وجود می آورد که باپوشش بیرونی که متناسب با اقتضائات بیرونی شکل می گیرد، متفاوت است. دیگر ویژگی مهم بنا کاربرد وسیع تاق‌ های سراسری (طاق و تویزه) در شبستان‌ هاست که با کاشی معرق همراه‌ است. نکتهٔ قابل توجّه دیگر در ساختمان مسجد جامع یزد، مسألهٔ ایجاد روشنایی غیر مستقیم به وسیلهٔ انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارهاست. همچنین تزیینات داخل و خارج گنبد، نمای خارجی- داخلی ایوان اصلی و محراب زیبای آن که از قسمت‌ های مهم مسجد به شمار می‌ رود، بی‌ نهایت ارزنده و جالب است.
مسجد فعلی بر جای سه مسجدی بنا شده که در قرون متمادی، در جوار یکدیگر ساخته اند. این سه نهایتادردوره قاجاریان به مسجدی واحد با صحن وسیع تبدیل شده است.
مسجد دارای شش ورودی است که در اضلاع مختلف بنا واقع شده اند. ورودی اصلی که در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سردر رفیع و نیز کتیبه های کاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار گردیده. این سردر زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه شده و بر آن تزئینات و کاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی کار شده است. ورودی مذکور به یک هشتی (کریاس) با سقف گنبدی گشوده می شود که این فضا را می توان موزه کتیبه ها نامید زیرا که انواع کتیبه های سنگی و کاشی که بر وقفنامه و فرامین حکومتی در دوره های مختلف درج شده، منصوب است.
درب ضلع غربی بنا درست مقابل ورودی مذکور قرار گرفته و آن هم به یک هشتی گشوده می شود که نمای این درگاه با کاشی کاری جدید تزئین یافته است. ورودی دیگر مسجد در ضلع شمالی و درست روبروی ایوان قرار دارد. این ورودی متصل به یک کریاس است و سردر آن با کتیبه های قرآنی و تزئینات کاشی معرق جدید تزیین یافته است.
ورودی شمال غربی دارای نمای ساده و بی پیرایه است که به یک دالان طویل گشوده می شود که این دالان به یکی از رواق های اطراف صحن متصل می گردد.
دو ورودی دیگر مسجد یکی در ضلع جنوب غربی واقع در شبستان غربی گنبدخانه و دیگری در شمال شرقی و در بخش قدیمی مسجد واقع شده که در حال حاضر هر دو مسدود است.
دو گرم خانه مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارند، گرم خانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای ۴۸ ستون مستطیل شکل با ازاره های پوشیده از کاشی های شش ضلعی و فیروزه ای رنگ است. در ضلع شرقی و غربی این گرم خانه شاه نشین هایی که در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه شده است. این شبستان همچنین دارای طاق های گنبدی سراسری است که در قسمت مرکزی شان نورگیرهایی سنگی هشت ضلعی قرار دارد. محراب این گرم خانه دارای دهانه گشاد با قوس های پنج و هفت کند و نیز نقوش مهری ظریف و زیبا است. گرم خانه ضلع شرقی کاملاً جدید و از احداث هیأت حامیان مسجد است. این گرم خانه نیز از نوع ستون دار بوده و محراب جدید آن با کاشی های خشتی و هفت رنگ تزئین یافته است.
در گوشه شمال شرقی صحن محوطه ای به ابعاد ۳ × ۲/۵متر با دیوار آجر چینی مشبک که به قرائت خانه موسوم بوده و در سمت قبله آن کتیبه محرابی از کاشی های مسدس آبی رنگ و به تاریخ ۸۹۰ هجری نصب است.

زیباترین بخش بنا را میتوان مجموعه ایوان و گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نامید. نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزیینات کاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزیینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و کتیبه های کاشی معرق و کوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره کننده آفریده اند که تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد.
اصیل‌ ترین بخشهای هنر معماری بی نظیر ایرانی در گچ کاری‌، شبستان، صحن، گنبد، کاشی کاری و مناره های برافراشته آن جلوه گر است.

تزئینات با آجرهای ضربی و نقوش معلقی و کتیبه های کاشی معرق و کوفی بنایی، مجموعه ای بدیع و خیره کننده آفریده که تحسین هر بیننده ای را برمی انگیزد.

محراب اصلی یا محراب واقع در گنبدخانه یا مقصوره یک دهانه مستطیل عمیقی بوده که از دو طرف آنها معبرهای تنگ و کوتاهی به دو سوی گنبد خانه راه می یابد. این محراب زیبا مزین به انواع کاشی معرق و کتیبه و آجر ضربی است و بر دو کاشی ستاره ای شکل منصوب در آن نام استادکار و تاریخ ساخت محراب (۷۷۷ هجری) نقش بسته است.
در ساخت این بنای عظیم از آهن استفاده نشده و تمام بناها با تاق ضربی، کاهگل و گچ استوار است. در محراب این مسجد، قسمتی به شکل کاشیکاری کوچک است که به شکل کره زمین است و در آن از همه رنگهای استفاده شده در کاشی های کل مسجد استفاده شده است.

محراب این مسجد از سنگ مرمر یکپارچه است.

گنجینه مسجد جامع یزد

این گنجینه که از دیدنی ترین قسمتهای این مسجد محسوب میشود شامل اشیا و مصالح قدیمی بکار رفته در بنای این مسجد است که خود از ارزشمند ترین آثار تاریخ ایران به شمار میروند. در میان آنها میتوان منبر مرمری یکپارچه ای را مشاهده کرد که در نوع خود بسیار جالب توجه است و حالت عمودی آن میتواند بیانگر بی نظیر بودن آن در بین سایر منابر مساجد به شمار آید. این منبر از سنگ مرمر معادن توران پشت یزد که خود از بهترین معادن سنگ مرمر ایران محسوب میشود، در اواخر دوره قاجار ساخته شده است.

همچنین از آثار ارزشمند دیگر این گنجینه پرده کعبه است که در سال ۱۳۴۵ از سوی شاه عربستان به ایران اهدا شده و این پرده خود در سال ۱۳۷۱ هجری قمری با الیلف ابریشم و ... بافته شده بود.

چرا باید از این مکان دیدن کرد؟

معماری این مسجد بسیار بزرگ به قدری منحصر به فرد و بی بدیل است که هر سال گردشگران بسیار زیادی از نقاط مختلف دنیا به قصد بازدید از شاهکار هنر معماری به ایران و استان یزد سفر می کنند.در بسیاری از کشورها مسجد جامع یزد به عنوان نمادی ازاین استان و حتی نمادی از کشور ایران مطرح است و این بنا در شمار نخستین بناهای عظیم و پرقدمت کشور به شمار می رود.

زمان بازدید:

زمان بازدید از این مکان دقیق مشخص نشده است.