آشنایی با چغازنبیل نیایشگاهی جا مانده از قبل میلاد

به گزارش سلام نو، چُغازَنبیل نیایشگاهی باستانی است متعلق به تمدن ایلام که ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد حکومت میکردند. چغازنبیل بخش به‌جا مانده از شهر دوراونتش است و در نزدیکی شوش (شهر باستانی) در استان خوزستان قرار دارد.

این بنا در استان خوزستان ایران، جنوب شرقی شهر باستانی شوش جای گرفته‌است. ساخت آن در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد و توسط اونتاش گال پادشاه بزرگ ایلام باستان، برای ستایش ایزد اینشوشیناک نگهبان شوش انجام شده‌است. این بنا در حمله آشور بانیپال به همراه تمدن عیلامی نابود شد و پس از آن زیر خاک از دیده‌ها ناپدید گردیده بود تا دوران کنونی که توسط رومن گریشمن ایلام‌شناس فرانسوی خاکبرداری گردید. بلندی آغازین آن ۵۲ متر و ۵ طبقه بوده‌ است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲ طبقه و نیم از آن باقی مانده ‌است. زیر بنای چغازنبیل یک مربع ۱۰۵ متر در ۱۰۵ متر است، یعنی دو برابر یک زمین فوتبال.
این سازه در ۱۹۷۹ اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. جامعه بین‌المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قایل است.
خاورشناسان چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می‌دانند. زیگورات چغازنبیل بزرگترین زیگورات جهان است.

عیلام یا به صورت جدیدتر، ایلام، نام یک تمدن در منطقه‌ای است که بخش بزرگی در جنوب غربی فلات ایران را در پایان هزارهٔ سوم قبل از میلاد در بر می‌گرفت ولی در دورهٔ هخامنشیان به منطقه جغرافیایی سوزیانا شوش (Susa) تقلیل یافت. عیلامیان کشورشان را «هَلتَمتی» به‌معنی «سرزمین خدا» می‌خواندند، اکدیان بدان «اِلامتو» (Elamtu) می‌گفتند و سومریان آن را با اندیشه‌نگاشت NIM به معنای «بالا و مرتفع» می‌نوشتند.

در ۳۵۰۰ پیش از میلاد، نخستین شاهنشاهی عیلامی در شوش (در جنوب غربی ایران) تشکیل شد. سفالینه‌های نقاشی شده متعلق به حدود ۳٬۵۰۰ پیش از میلاد در شوش واقع در عیلام بیانگر دوره‌ای پیشرفته از طرح‌های هندسی، ایجاد سبک خاص از انسان و شکل‌هایی از جانوران در آنها می باشد.
در حدود ۲٬۷۰۰ پیش از میلاد پادشاهی عیلام به پایتختی شوش تشکیل گردید. همچنین در حدود ۲٬۰۹۴ تا ۲٬۰۴۷ پیش از میلاد عیلام توسط شولگی پادشاه دوم سلسله سوم اور تسخیر گردید و بعداً در سال ۲٬۰۰۴ پیش از میلاد سلسله سوم اور توسط عیلام واژگون می‌شود.
در سال ۶۳۹ پیش از میلاد آشوربانیپال شاه آشور، عیلام را شکست داد و شوش را غارت کرد. پس از این جنگ، عیلام هرگز به عنوان یک قدرت مستقل ظاهر نگردید. عیلامیان از آغاز دوره پیش‌عیلامی تا پایان دوره عیلام نو، حدود ۲۶۶۱ سال در جنوب غربی ایران زندگی و حکومت می‌کردند.

در مرکز این شهرباستانی، معبد عظیم چغازنبیل به صورت طبقه طبقه بنا شده است و معبد چغازنبیل بزرگترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن عیلامی است که تا کنون شناخته شده است. معبد چغازنبیل، بنایی مربعی با صدوپنج متر طول و عرض و ۵۲ متر ارتفاع در پنج طبقه ساخته شد که امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲ طبقه و نیم از آن باقی مانده است.

بنای زیگورات چغازنبیل از آجر ساخته شده است و بر روی آجرهای آن نوشته های زیادی به خط ایلامی دیده میشود. در تمام طول بنای زیگورات آبراههایی دیده میشود ،شاید دلیل آنها حفاظت از بنا در مقابل بارانهای سیل آسای محل است. دورتادور معبد چغازنبیل سنگفرش است و در بعضی از سنگفرشها آثار جای پای بچه دیده میشود. دلیل آن تا کنون نا معلوم است. در شمال غربی بنای زیگورات پناهگاههای کوچکی وجود دارد که مربوط به خدای ایلامی ایشنیکراب است. درون محوطه یک ساعت خورشیدی بزرگ نیز دیده میشود.

دورتا دور زیگورات چغازنبیل را دیواری احاطه می کرده که در مجاورت آن در جبهه شمال غربی معابدی برای خدایان کریریشا، ایشنی کرب و هومبان بنا شده است.همچنین معابد دیگری در جبهه شمال شرقی قرار داشته اند و مجموعه این معابد توسط حصار دیگری احاطه می شده است.در خارج از این حصار بقایای اندکی از خانه های شهر در سطح زمین دیده می شوند. دورتادور شهر سومین دیوار قرار داشته که کل شهر را محصور می کرده. در زیر یکی از این کاخ ها پنج مقبره زیرزمینی کشف شده است که احتمالا به خانواده شاهی تعلق داشته اند. در طرف مقابل شهر و بر روی ضلع شمال غربی حصار خارجی مخزنی برای آب موجود است.

بناهای مهم چغازنبیل عبارتند از :

حصار اول که به آن حصار تمنوس می گفته اند معبد ذیقورات یا زیگورات، معبد الهه اینشوشیناک، مجموعه معابد شمال غربی، معبد چهارگوش غربی، معبد چهارگوش جنوب شرقی، نیایشگاه های سه گانه، دروازه بزرگ، دروازه ارابه ها، دروازه شمال شرقی را در بر میگیرد. جنس این دیوار از خشت و گل کوبیده است.

حصار دوم، حصاری است که حصار اول و بخشی از بناهای تاریخی چغازنبیل مانند معابد هیش میتیک و روهوراتیو، دروازه شوش، دروازه مسدود شده، گذرگاه شاهی، برج نورکیپرات، مجموعه غربی را در بر میگیرد.

حصار سوم چغازنبیل نشانگر محدوده شهر بوده است و حصارهای اول و دوم و مجموعه بناهای چغازنبیل را در بر می گیرد. مصالح به کار گرفته شده در ساخت این حصار، عموما خشتی هستند.

از دیگربناهای چغازنبیل می توان به نیایشگاه نوسکو، مخزن، کاخ آرامگاه ها، کاخ شماره ۲ و ۳ اشاره کرد.
 

واژه شناسی

زیگورات در زبان عیلامی به معنای نیایشگاه است و چغازنبیل واژه ای محلی به معنای زنبیل واژگون است و نام باستانی این بنا به شمار نمی آید بلکه این مکان نزد باستان شناسان به دور اونتاش معروف می باشد که به معنای قلعه اونتاش است البته در برخی متون میخی از این شهر با عنوان ال اونتاش به معنی شهر اونتاش نام برده شده است.

زیگورات چُغازَنبیل

این نیایشگاه توسط اونتاش ناپیریش (حدود ۱۲۵۰ پ. م.)، پادشاه بزرگ ایلام باستان، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، الهه نگهبان شوش (شهر باستانی)، ساخته شده‌ است و در حمله سپاه خونریز آشور بانیپال به همراه تمدن ایلامی ویران گردید. در سال ۱۸۹۰ میلادی زمین‌شناس سرشناس ژاک دو مورگان گزارش میدهد که در ناحیه چغازنبیل معادن نفت وجود دارد. گویا شرکت نفت ایران در پی همین گزارش بود که پایه‌گذاری شد. پس از گذشت پنجاه سال مهندسانی که سرگرم فعالیت‌های نفتی در چغازنبیل بودند آجری را یافتند که روی آن نوشته‌هایی بود. آجر را برای باستان‌شناسانی که در شوش کاوش میکردند فرستادند و پس از آن یک زنجیره کاوشهایی در چغازنبیل صورت گرفت که به کشف معبد چغازنبیل و آثار مهم دیگری انجامید. سده‌های متمادی این بنا در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاکبرداری گردید. گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید، اما پس از گذشت حدود ۵۰ سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها آسیب‌های فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده و خصوصاً باقی ‌مانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده ‌است.
اهمیت این محوطه‌ی تاریخی به عنوان مهم‌ترین اثر به‌جای‌مانده از دوران حکومت ایلامی، قدمت ٣٠٠٠ ساله‌ی منطقه همراه با جاذبه‌های طبیعی از جمله عوامل مؤثر در به ثبت‌رسیدن این مجموعه به‌عنوان میراث جهانی بوده‌اند. فرسایش طبیعی و خسارت‌های ناشی از جنگ ایران و عراق، آسیب‌های فراوانی را متوجه این شهر کهن نمود. برای جلوگیری از تخریب هر چه بیشتر این منطقه، در سال ١٩٩٨ میلادی، توافقی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و مؤسسه‌ی کراتره فرانسه (مؤسسه‌ی بین‌المللی حفاظت از بناهای خشتی)، برای اجرای طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه‌ی تاریخی چغازنبیل در زمینه‌های مختلف علمی صورت گرفت. در راستای اجرای این طرح، یک پایگاه دائمی پژوهشی شامل آزمایشگاه، بخش حفاظت و مرمت، کتاب‌خانه، بخش رایانه‌ای و بخش مطالعات سفال در قسمت اداری موزه‌ی هفت‌تپه ایجاد و تجهیز شده است.

همانطور که ذکر شد، اونتاش گال پادشاه ایلام باستان است که دستور ساخت این شهر مذهبی را داده ‌است. بنای چغازنبیل در میانه این شهر واقع شده ‌است و مرتفع‌ترین بخش آن است.
در چغازنبیل کتبه‌ای با متن زیر پیدا شد.
من اونتاش گال: آجرهای طلائی را حکاکی کردم. من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و ابنشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم. باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود.

چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده ‌است. در بعضی از کتب تاریخی قدیمی، شوش (شهر باستانی) را چغازنبیل نامیده‌اند.

کشف چغازنبیل

در سال ١٩٣٥ میلادی هنگامی که شرکت نفت ایران و انگلیس در حوالی رود دز به حفاری‌های نفتی مشغول بود، یکی از کارمندان نیوزیلندی شرکت به نام «براون» متوجه مجموعه‌ی عظیمی شبیه تپه شد که در مکانی مرتفع قرار گرفته بود. او از آن مجموعه که در زیر خاک مدفون بود آجری کتیبه‌دار پیدا کرد. در همان زمان یک گروه باستان‌شناس در فاصله‌ی ٣٥ کیلومتری در شوش به کاوش‌های باستان‌شناسی مشغول بود. براون آن آجر را نزد گروه برد تا شاید از راز آن تپه پرده بگشایند. این‌گونه بود که حفاری‌های نفتی، نام زیگورات چغازنبیل را در اذهان زنده کرد. بعدها کاوش‌های باستان‌شناسی بین سال‌های ١٩٥١ تا ١٩٦٢ میلادی توسط رومن گیرشمن (Roman Girshman) باستان‌شناس فرانسوی انجام شد که اطلاعات مفیدی را از دل خاک در مورد چغازنبیل بیرون کشید.

معرفی زیگورات

در بین‌النهرین اعتقاد مردم بر این بود که خدایان متعددی دنیا را کنترل و اداره می‌کنند و هر شهری را خدایی است که از آن محافظت می‌کند. مردم در مرکز شهر برای خدایان معبد درست می‌کردند تا در آن زندگی کنند که گاه به شکل زیگورات بود. معابد کوچک‌تری هم ساخته می‌شد تا مردم هدایا و پیشکش‌های خود را تقدیم خدایان کنند.
زیگورات (Ziqqurat) ساختمانی هرمی شکل بود که در چند طبقه ساخته می‌شد و با پلکان‌های متعدد به طبقات بالا می‌رسید. زیگورات‌ها در بین‌النهرین قدمتی چندهزارساله دارند که در فاصله‌ی سال‌های ٢٢٠٠ تا ٥٥٠ قبل از میلاد ساخته شده‌اند.درمورد فلسفه‌ی وجودی زیگورات‌ها سه نظریه عنوان شده است: اول، آن‌ها برای مصون نگه‌داشتن گندم از سیلاب بهاری ساخته می‌شدند. دوم، این زیگورات‌های سترگ تقلیدی از کوه‌های مقدس دورتادور فلات ایران بود. بنابراین اگرچه پیدایش این بناها در خاک بین‌النهرین بود لیکن الهام‌بخش آن‌ها ایران و معنای آن‌ها از این سرزمین گرفته شده بود. بنابر نظریه‌ی سوم که البته معروف‌ترین قول است، زیگورات نردبان صعود به آسمان بوده است.
پس از چندهزار سال هنوز هم تعدادی از این زیگورات‌ها یافت می‌شود، به عنوان مثال زیگورات اور (Ur ziqqurat) در جنوب بین‌النهرین و زیگورات چغازنبیل در ایران. زیگورات اور که ٢١١٠ سال قبل از میلاد ساخته شده قدیمی‌ترین و زیگورات چغازنبیل بزرگ‌ترین زیگورات جهان هستند.

شهر چغازنبیل

محدوده‌ی حکومت ایلامی‌ها خوزستان، لرستان، پشت‌کوه و کوه‌های بختیاری بود که از غرب به دجله، از شرق به قسمتی از پارس، از شمال به راه بابل و همدان و از جنوب به خلیج فارس محدود می‌شد و پایتخت آن شهر باستانی شوش بود. با به حکومت رسیدن اونتاش نپیریشا (Untash Napirisha) در قرن ١٣ قبل از میلاد (١٣٤٠–١٣٠٠ قبل از میلاد)، چغازنبیل در نزدیکی رود دز ساخته شد و دوراونتاش (Dur Untash) نامیده شد. دوراونتاش به معنای قلعه‌ی اونتاش است. در بعضی از متون به خط میخی این شهر ال‌اونتاش (Ul Untash) ذکر شده که به معنی شهر اونتاش است.
این شهر از سه حصار تودرتوی خشتی تشکیل شده و دروازه‌ی اصلی آن بر روی حصار بزرگ در ضلع شرقی قرار دارد. در حد فاصل حصار اول و دوم کاخ‌های شاهی و آرامگاه‌های سلاطین ایلام قرار دارند. در بین حصار دوم و سوم بقایای تصفیه‌خانه‌ی آب دیده می‌شود که جزو قدیمی‌ترین تأسیسات آب‌رسانی به شمار می‌رود. آب آن از رودخانه‌ی کرخه در فاصله‌ی چهل و پنج کیلومتری از طریق کانالی تأمین می‌شد. در مرکز حصار سوم معبد اصلی (زیگورات) قرار دارد.
تصویر بنیان‌گذار چغازنبیل –اونتاش نپیریشا– بر روی سنگ همراه با مجسمه‌ی مفرغی همسرش ملکه نپیراسو (Napirasu) هم‌اکنون در موزه‌ی لوور پاریس نگه‌داری می‌شوند. مجسمه‌ی ملکه، وی را در حال عبادت در برابر خدایان نشان می‌دهد. هم‌چنین بر روی دامن ملکه نام وی به همراه چند دعا به خط میخی درج شده است.

زیگورات چغازنبیل

زیگورات چغازنبیل معبد اصلی (زیگورات) مربعی به ضلع ١٠٥ متر است که اضلاع آن در جهات اصلی شرقی، غربی و شمالی و جنوبی واقع شده‌اند. اصل این معبد با به‌کارگیری میلیون‌ها آجر و در پنج طبقه به ارتفاع ٥٢ متر ساخته شده بود که در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. به غیر از طبقه‌ی اول و پنجم، تمامی طبقات از خشت پر شده بودند. طبقه‌ی پنجم که مرتفع‌ترین طبقه محسوب می‌شد و تنها کاهن‌ها و خانواده‌ی شاهی اجازه‌ی ورود به آن طبقه را داشتند، جای‌گاه قراردادن خدای اینشوشینک (god Inshushinak) یا خدای خاص شهر شوش بود. در حقیقت اونتاش، پادشاه ایلامی، این بنا را برای اینشوشینک ساخت. ایلامی‌ها معتقد بودند که هنگام غروب، خدایشان از آخرین طبقه‌ی زیگورات به آسمان پرواز می‌کند و روز بعد باز می‌گردد.

بر روی دیوارهای معبد آجرهایی به خط میخی مشاهده می‌شود که همگی دارای متنی یکسان هستند و بیان‌گر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است: «من اونتاش، پسر هوبانومنا، شاه انزان و شوش هستم. پس از آن که مصالح ساختمانی را به دست آوردم، من در این‌جا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجی و یک دیوار داخلی محصور کردم. من معبد بلندی ساختم که شبیه آن‌چه شاهان پیش ساخته‌اند نبود و آن را به خدای اینشوشینک مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه‌ی ایشان شود و لطف و عدل اینشنوشینک در این‌جا برقرار بماند.»
این بنا که از خشت خام ساخته شده است و روکشی از آجر دارد، اکنون حدود دو و نیم طبقه از آن باقی مانده است. در اطراف معبد تعدادی لوح گلی و جندین مجسمه از انسان و حیوان بدست آمده است .

تصفیه خانه آب رودخانه

آبرسانی به چغازنبیل یکی از شگفتیهای این معبد است. رود دز از نزدیکی چغازنبیل میگذرد ولی به دلیل اینکه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایینتری از سطح دشت است - در برخی مکانها ۶۰ متر پایین تر - امکان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه نبوده است. بنابراین شاه ایلامی اونتاش ناپیریشا دستور به ساخت کانالی به طول ۴۵ کیلومتر میدهد تا آب رود کرخه را که هم سطح زمین چغازنبیل بوده‌، به چغازنبیل برسانند. این آب پس از اینکه از هفت تپه عبور میکند به چغازنبیل میرسد ولی به دلیل اینکه آب کرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه های ته نشینی بزرگ و کوچکی میریخته اند و با گذر از تنبوشه ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث، تصفیه کرده و گل آنرا جدا میکردند! شاید این یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه های آب جهان باشد.

میز قربانی

در اطراف معبد و بر روی کف اصلی دو سکوی مدور بریده مشاهده می‌شود که نظرات مختلفی در مورد آن‌ها ابراز شده، برخی آن‌ها را قربانگاه و برخی دیگر مربوط به ستاره‌شناسی و ساعت خورشیدی دانسته‌اند. در موزه‌ی لوور پاریس میزی موسوم به میز قربانی (Sacrificial Table) از جنس برنز موجود است که به احتمال زیاد متعلق به این جایگاه است (تصویر).دورتادور میز قربانی دو مار و پنج زن دیده می‌شوند. اندازه، دقت و ظرافت بالای به‌کاررفته در ساخت این میز حکایت از مهارت فراوان فلزکاران دوره‌ی ایلامی دارد.

گاو نگهبان چغازنبیل:

در بخش تاریخی موزه ایران باستان، گاوی سفالی وجود دارد که به دستور شاه عیلام و به عنوان نگهبان بر دروازه ورودی شمال شرقی زیگورات چغازنبیل  قرار داده بودند. جنس این گاو ، گل پخته لعابدار و به ارتفاع ۱۰۶  و بدن ۱۰۸ سانتی متر می باشد. بر پشت گاو کتیبه ای به خط عیلامی با این مضمون نوشته شده است:
"من، اونتاش گال، پسر هومبان نومنا، شاه انشان (Anshan) و شوش، یک گاو نر از گل پخته لعابدار، آنچه که شاهان قدیم نکرده اند، من آنرا ساختم و در این مکان مقدس ( به سان یک نگهبان ) قرار بدادم، برای خدای اینشوشیناک، که به این مکان مقدس اقتدار معنوی داد، آن را اهدا کردم، تا زندگی طولانی به دست آورم، تندرستی کسب کنم، ... به تبارم واگذارم. بدین منظور بود که این را ساختم برای خدای اینشوشیناک، خدایی که به این مکان مقدس اقتدار معنوی داد، آن را اهدا کردم. باشد که خدای اینشوشیناک، که در این مکان مقدس اقتدار معنوی دارد، آن را از من چون یک پیشکش بپذیرد."

موقعیت مکانی و جغرافیایی:

چغازنبیل در جنوب غربی ایران، در استان خوزستان و در شهرستان شوش واقع شده‌ است. این سازه در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش (شهر باستانی) و ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر در ۲۰ کیلومتری منطقه باستانی هفت‌تپه واقع است، اما به دلیل واقع شدن در غرب رودخانه دز، مرز این دو شهرستان، در تقسیمات کشوری جزء شهرستان شوش محسوب می‌گردد. دسترسی به این اثر باستانی از جاده‌ای انحرافی در جاده شوش به اهواز و همچنین از جاده شوشتر به هفت تپه (جاده کشت و صنعت کارون) مقدور است. این بنا در طول جغرافیایی ۴۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه و پهنای جغرافیایی ۳۲ دقیقه‌است. معبد ایلامی چغازنبیل بر روی تپه ای خاکی و در ساحل رودخانه دز از شعب رود کارون در استان خوزستان واقع شده است.

منبع: تریپ یار