به گزارش سلام نو، تپه باستانی حسنلو در آذربایجان غربی، در جنوب غربی دریاچه ارومیه، در منطقه سرسبز شهرستان نقده و در هفت کیلومتری شمال شرقی این شهرستان واقع است و به علت مجاورت با دهستان حسنلو به این نام معروف شده است.
قدمت این محوطه باستانی به بیش از شش هزار سال قبل از میلاد برمیگردد. معروفترین اثر باستانی یافت شده در این محل جام طلای حسنلو است که به عصر آهن تعلق داشته و در موزه ایران باستان نگهداری می شود. این جام در تاریخ باستان شناسی ایران و جهان یکی از مهمترین اکتشافات علمی بوده و از نادرترین آثار تاریخی دینی و هنری دنیای باستان شناسی بشمار می رود.
از تپه باستانی حسنلو انواع و اقسام ابزار و ادوات جنگی مانند شمشیر، خنجر، نیزه، سرنیزه هایی از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالی و اشیای استخوانی سنگی سفالی، شیشه ای و فلزی گوناگون که هر یک دارای ارزش تاریخی، باستانی و هنری هستند، کشف شده است که در موزه های ایران باستان، آذربایجان، آمریکا، فرانسه و دیگر کشورهای جهان نگهداری می شود.
حسنلو تپه بزرگ و مدوری به قطر تقریبی ۲۸۵ تا ۲۵۰ متر و ارتفاع ۲۰ متر از سطح رودخانه گدار می باشد. این تپه بین دو دهکده امین لو و حسنلو از طرف مغرب و مشرق قرار گرفته است. ساکنین اولیه تپه حسنلو احتمالاً قوم مانائی بوده اند که تمدن وسیع و درخشانی از خود به یادگار گذارده اند. از اشیاء مکشوفه دراین تپه چنین به نظر می رسد که آثار مفرغی آنها کاملاً قابل مقایسه با آثار مفرغی لرستان یعنی قوم کاسی است و شاید خویشاوندی میان این دو قوم موجود است. از قوم مانائی و محل سکونت آنها که سرزمینهای جنوبی دریاچه رضائیه بوده است یادی در تورات شده است. قوم مانائی را قوم «مان» هم گفته اند.
تاریخچه حفاری تپه حسنلو:
تپه حسنلو ابتدا بوسیله یک هیئت تجاری ایرانی در سال ۱۳۱۳ خورشیدی کاوش شد و در سال ۱۳۱۵ بوسیله سر اورل اشتین دانشمند انگلیسی چندین گمانه در آن زده شد و مقداری هم اشیاء بدست آمد. در سال ۱۳۲۸ از طرف اداره کل باستانشناسی آقای مهندس علی حاکمی به اتفاق آقای محمود راد مأمور کاوش علمی در این تپه باستانی شدند. مقدار زیادی از اشیاء حسنلو که امروزه در موزه ایران باستان دیده می شود بوسیله این هیئت علمی به موزه تهران برده شده است. ضمناً گزارش این حفاری بوسیله هیئت مزبور در جلد اول گزارشهای باستان شناسی در شهریور ماه ۱۳۲۹ چاپ شد.
در سال ۱۳۳۴ شمسی یک هیئت مشترک ایرانی و آمریکایی به ریاست پروفسور رابرت دایسون در تپه حسنلو مشغول کاوش شدند. این حفاری در سالهای بعد هم ادامه یافت.
بالاخره روز پنجشنبه ۲۳ فروردین ماه سال ۱۳۳۷ هیئت مشترک ایران و آمریکا ضمن حفاری در این تپه موفق به کشف جام بزرگ طلای حسنلو گردید. بازرس فنی و نماینده ایرانی هیئت در آن هنگام علی اکبر اصغریان بود. از آن پس مرتباً این تپه بوسیله هیئت مشترک ایران و آمریکا حفاری شده و هنوز هم ادامه دارد (ولی تاکنون کتاب مستقلی در این باره از طرف دکتر دایسون به چاپ نرسیده‌است). در سالهای اولیه کار این هیئت، ساختمانهای سوخته دوره چهارم سکونت در حسنلو کشف شد و اثرات سوختگی و شواهدی که این آتش سوزی را ثابت می کرد یکی پس از دیگری روشن گردید.
دوره های سکونت در این منطقه:
بعقیده دکتر دایسون رئیس هیئت مشترک ایران و آمریکا ده دوره متمایز سکونت در لایه های تپه حسنلو موجود است و از قدیم به جدید یعنی از دوره دهم شروع و به دوره یکم که آخرین دوره است ختم می شود. دایسون تاریخ تقریبی سکونت در دوره دهم را به شش هزار سال پیش از میلاد مسیح نسبت می دهد و دوره نهم و هشتم تا هفتم را بین شش هزار و سه هزار پیش از میلاد می داند. از سه دوره دهم و نهم و هشتم اطلاعات زیادی نداریم و مدارک کافی نیز در دست نیست و امید می رود با ادامه حفاری در تپه حسنلو نکات تاریک این سه دوره کاملاً روشن گردد.
از دوره هفتم تا دوره اول اطلاعات بیشتری موجود است و شواهد باستان شناسی و حفریات در حسنلو وجود این دوره ها را کاملاً تأئید می کند. در این دوره ها به بناهای خشتی و گلی و سنگی برخورد شده است. از حفاری که در سالهای ۱۳۴۹ و ۱۳۵۱ انجام گرفت ثابت شد که از دوره چهارم سکونت در حسنلو یعنی از هنگام وقوع آتش سوزی بزرگ حسنلو تا دوره هفتم سکونت (۲۲۰۰ سال پیش از آتش سوزی) آثار ساختمانی که دال بر سکونت افرادی در حسنلو می باشد موجود است. بنابراین دوره هفتم بین ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد بوده است که از ابزار مفرغی استفاده می شده است و دوره ششم بین ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ پیش از میلاد مسیح و دوره پنجم می تواند ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بوده باشد.
در دوره پنجم سکونت در حسنلو ظروف سفالی خاکستری رنگ ظاهر شده است ولی اقوام سازنده این ظروف سفالی خاکستری رنگ معلوم نیست که از چه منطقه ای به این محل آمده اند. از مختصات دوره پنجم سکونت در حسنلو وجود ساختمانهای خشتی و گلی است که تاکنون در هیچ نقطه از دنیا یافت نشده است.
دوره چهارم بین ۱۳۰۰ تا ۸۰۰ ق-م است یعنی همان دوره آتش‌سوزی بزرگ و لایه‌های سوخته و سیاه شده که تقریباً در مدت ۵۰۰ سال سکونت تشکیل گردیده‌است. در این دوره ساختمانهای حسنلو از سنگ ساخته شده بود و تمدن بسیار درخشانی در این دوره در حسنلو وجود داشته‌است. هنر اقوامیکه در این دوره در حسنلو ساکن بوده‌اند بسیار پیشرفته بود و آثار آنها قابل مقایسه با آثار زیویه کردستان و کلورز و مارلیک گیلان و کلیه نفاط لرستان می‌باشد.
دوره سوم سکونت در تپه حسنلو دوره مادها و کمی پیش از آن بوده‌است و نیز این دوره نیمی از دوره هخامنشی را هم شامل میشود و خود این دوره به دو قسمت III A و III B تقسیم می‌گردد و دوره III A قدیمتر از دوره III B بوده‌است. دوره دوم همزمان با نیمی از دوره هخامنشی و همه دوران پارت (اشکانی) و نیمی از دوران ساسانی می‌باشد؛ و دوره اول که لایه بسیار ضعیفی است شامل اواخر ساسانی و اوایل اسلام است که اثری از آن موجود نیست و کلیه آثار این دوره از میان رفته‌است.
مهمترین دوره سکونت در حسنلو همان دوره چهارم است. کلیه ساختمانهای یافت شده در حسنلو که از سنگ ساخته شده‌اند متعلق به دوره چهارم سکونت در حسنلو است (گرچه مقدار کمی هم سنگ در پی‌های ساختمانی دوره پنجم بکار رفته‌است).
کشفیات:
هیئت حفاری در سالهای پیش از انقلاب توانست اتاقهای متعددی با سالنهای بزرگ در مرکز تپه کشف نماید و دیوار دفاعی قلعه نظامی و دژ محکم این شهر را از زیر خاک بیرون سازد. از کشفیات اخیر این هیئت دست یافتن به سه معبد بزرگ ستوندار است که احتمالاً مراسمی در هر یک از آنها اجرا می شده است. به نظر می رسد که این سه تالار بزرگ ستوندار همزمان با هم ساخته نشده است. شواهدی که از این حفاری داریم اینطور نشان می دهد که هر سه بنای ستوندار مانند یک مرکز مذهبی یا معبدی بوده که برای انجام تشریفات خاصی ساخته شده و در حقیقت خدا را در آنجا می پرستیدند.
حصار و دیوار دفاعی دژ یا شهر:
دور تا دور بناها را حصار و بارویی به ارتفاع ۶ متر فرا گرفته است که قسمتی از این بارو و حصار و کنگره های آن در ضلع غربی بر اثر کاوش و حفاری نمودار شده است. در سرتاسر این دیوار برجهای مربع شکلی به فاصله های ۳۰ متر از یکدیگر و به ابعاد ۱۰ متر × ۱۰ ساخته شده بود. ارتفاع برجها بدرستی معلوم نیست که چند متر بوده است و مسلماً بیشتر از ۷ متر یعنی بلندتر از دیوار قلعه بوده است. با احتساب هر ۳۰ متر یک برج، تقریباً محل هفت برج در روی دیوار دفاعی قلعه روشن می گردد.
از حفاری قسمتی از دیوار قلعه و چند برج می توان نتیجه گرفت که تغییراتی در دیوار شهر و برجها در دوران سوم سکونت در حسنلو پدید آمده است و مسیر دیوار قلعه در دوره سوم سکونت با دوره چهارم فرق کرده است، زیرا پس از آتش سوزی و فروریختن قسمت زیادی از دیوار قلعه و خراب شدن برخی از برجها، دیوار و برجها از نو بنا شده ولی در مسیر دیوار اندکی انحراف حاصل گردیده است.
آثار دژ یا شهر:
در قسمت حفاری شده این تپه، ویرانه های شهر یا دژی دیده می شود. به این نکته باید توجه شود که این دژ در دوره چهارم سکونت در حسنلو ایجاد شده است. بنای سوخته شده هم مربوط به این دوره است. در این هنگام یک آتش سوزی بسیار بزرگ و پرتنش در قلعه رخ داده که با قتل و جنایت ویرانگری همراه بوده است. بعبارت دیگر برای ساکنین دژ این بلا ناگهانی و عیرمنتظره بوده است و شاید شبانه و هنگام خواب ساکنین قلعه، این محل مورد تاخت و تاز و حمله قرار گرفته باشد. به هر حال اثرات آتش سوزی در قسمت جنوبی، شرقی، شمالی، شمال شرقی و جنوب شرقی حیاط مرکزی و داخل حیاط بیشتر از قسمتهای دیگر قلعه احساس می شود. جنایت و آتش سوزی بحدی بوده که حتی تیرهای افتاده از سقف همه بصورت ذغال درآمده و هرچه یافت می شد همراه با مقدار زیادی اثر آتش و ذغال و خاکستر بود. وجود اسکلتهای انسانی و اسب و گاو که کاملاً سوخته بودند و خنجر و نیزه های موجود در میان اسکلتها این نظریه را تأئید می کند.
مشخصات:
در مرکز دژ حیاط وسیعی به طول ۲۹ و عرض ۱۹ متر قرار گرفته است. البته طول و عرض حیاط در همه سو یکسان نبوده و حیاط تقریباً شکل چندضلعی نامنظمی پیدا کرده است.
در دو سوی شمالی و غربی حیاط سکوهای سنگی به ارتفاع تقریبی ۶۰ تا ۷۰ سانتیمتر و عرض ۱۲۰ تا ۲۳۰ سانتیمتر وجود داشت که با سنگ های تخت مفروش بود. دور تا دور حیاط مرکزی، اتاقهای کوچک و بزرگ و تالارهای ستوندار و ایوانهای درازی وجود داشته است که بازمانده آن هنوز هم برجای اولش دیده می شود.
در کل، بناهای اطراف حیاط این دژ از دو قسمت عمده تشکیل شده است. در جنوب حیاط مرکزی دژ یک واحد بزرگ ساختمانی که شامل اتاقها و تالارهای متعددی بود کشف گردید. از بناهای مهم این قسمت تالار شاهی یا معبد سلطنتی است که در آن سکوهای بزرگ و کوچکی دیده می شود، و در انتهای جنوب این تالار تختگاه یا محراب معبد قرار دارد که شاید محل ایستادن یا نشستن موبد بزرگ بوده‌است و راهی به اتاق کوچک پشت معبد (در ضلع جنوبی آن) دارد. ممکن است همین اتاق کوچک هم محلی برای تعویض لباس روحانی موبد و یا محل کار ویژه‌ای برای موبد بوده باشد. در این قسمت سکوهای بزرگ و کوچک دیده می شود.
همچنین در دژ حسنلو، اتاقهایی در سمت جنوب حیاط مرکزی به انبار و آشپزخانه و اسلحه خانه اختصاص داشته است. از اسلحه خانه که معلوم نشده کارگاه اسلحه سازی یا محل نگهداری جنگ افزار بود، مقدار زیادی شمشیر و ۳ نیزه آهنی کشف شده است. در طی حفاری، شماری ظروف سفالی با اشکال متنوع و مختلف نیز به دست آمد.
قسمت دیگر، تالار بزرگ یا معبد اصلی است که در ضلع شمالی و مجاور بناهای تالار اول قرار گرفته است و در آن دو قطعه سنگ بزرگ دیده می شود. باستان شناسان این دو قطعه سنگ سرخ رنگ و بزرگ را وسیله ای برای مجازات محکومان یا برای به جا آوردن قربانی به درگاه رب النوع می دانند که سر قربانیان و محکومان را روی آن می گذاشتند و از تن جدا می کردند. در انتهای این تالار، ۳ ستون بزرگ سنگی جا گرفته است.
پشت این ستون های ۴ متری، خانه های کوچکی با مصالح سنگی قرار دارد که به نظر باستان شناسان، محل سکنای بردگان، کنیزان یا خادمان معبد بود. در این قسمت، اسکلت ۴۰ زن نیز پیدا شده است.
دیوارهای این بناها و منازل و معابد آن با پایه های سنگی ساخته شده و در بالای آنها از آجرهای بزرگی استفاده شده است.
در قسمت شرق حیاط، اصطبل و محراب و خمره های زیادی کشف شده است.
در اطراف غربی حیاط، حدود ۱۵ باب اتاق بزرگ و کوچک وجود داشته و جام زرین حسنلو در یکی از اتاق های همین قسمت کشف شده است.
جام حسنلو:
مهمترین اثر مکشوفه تپه باستانی حسنلو که اهمیت ویژه ای در جهان و باستان شناسی دارد، جام طلایی حسنلو است. این جام در فروردین ماه سال ۱۳۳۶بوسیله هیئت مشترک ایران و آمریکا از تپه حسنلو کشف شد. این جام در آغوش انسانی جای داشت که روی سینه بر زمین افتاده بود و بر پشت او خنجری فرو کرده بودند که از سوی دیگرش جام را شکافته بود.
این اثر قدمتی ۳۲۰۰ ساله دارد و احتمالاً نقش بسزایی در شکل گیری هنر دوره بعدی یعنی دوره مادها داشته است.
این جام زرین ۲۱ سانتی متر بلندی، ۲۵ سانتی متر قطر و ۹۵۰ گرم وزن دارد. بر روی جام نقش خدایگان سه گانه (خدای زمین، خدای آب، خدای خورشید) حک شده است. نقش پهلوانی که با هیولا می جنگد، الهه ای ایستاده روی دو قوچ، نقش بدن انسان بر پشت یک پرنده و مطابقت صحنه ها با یک حماسه حوری از نقش های موجود بر روی این جام است. سازمان میراث فرهنگی برای اولین بار آن را در سال ۱۳۷۷ به نمایش عمومی گذاشت.
نقوش این جام متنوع بوده و دارای ارزش هنری فراوان است. در ابداع نقوش این جام هنرمند سازنده آن احتمالاً از دو داستان شیرین فارسی کهن الهام گرفته است. یکی داستان مهر فراخ دشت است که بر گردونه‌ای سوار و همراه یارانش به جنگ دشمن می رود که پیمان شکنان را کیفر دهد. دیگری داستان پیروزی فریدون پیشدادی بر ضحاک ماردوش است که شاه فریدون به کمک کاوه آهنگر موفق می شود که بر ضحاک پیروز شده و خواهرانش را از اسارت او بیرون آورد.
این جام اثر کاملاً خیره کننده ای است، چون بیش از حد ظریف کاری دارد و فاقد ترکیب مجلل است. قدمت جام طلایی کشف شده از تپه حسنلو در حدود ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح تخمین زده شده است.
این جام هم اکنون در موزه ایران باستان در تهران نگهداری میشود.
تپه های باستانی پیرامون تپه حسنلو
تپه های باستانی زیادی پیرامون تپه حسنلو را فرا گرفته اند. می توان گفت در اطراف تپه حسنلو، به طور تقریبی ۱۴ تپه باستانی شناسایی شده است که نشان از آبادانی، آب و هوای مناسب و رشد فرهنگی انسانهای روزگار کهن در این ناحیه می دهد. وجود تپه های باستانی دیگر چنین می رساند که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه های اطرافش از یک تیره بوده و با هم داد و ستد و رابطه داشته اند.
تپه های اطراف حسنلو عبارتند از: تپه باستانی پسدلی در شمال شرقی حسنلو (واقع در دهکده شیخ احمد) تپه بارانی در جنوب حسنلو (واقع در دهکده بارانی عجم) تپه حاج فیروز در جنوب حسنلو (واقع در دهکده حاج فیروز) تپه باستانی تابیه در جنوب غربی حسنلو (واقع در دهکده تابیه) عقرب تپه در مغرب حسنلو (واقع در دهکده دلمه) تپه کوئیک در شمال غربی حسنلو (واقع در دهکده کوئیک) تپه دلنچی ارخی در شمالغربی حسنلو (واقع در دهکده دلنجی ارخی=جوی گدا) تپه باستانی فلات در مغرب حسنلو (واقع در دهکده قلات) تپه باستانی میرآوا= میرآباد در مغرب حسنلو (واقع در دهکده میرآباد) تپه باستانی ساخسی تپه در جنوب حسنلو (واقع در دهکده ساخسی تپه)، تپه نظام آباد در جنوب شرقی حسنلو (واقع در دهکده نظام آباد) تپه مملو در جنوب شرقی حسنلو (واقع در دهکده مملو) تپه محمدشاه در مشرق حسنلو (واقع در دهکده محمدشاه) تپه گرخانه در مشرق حسنلو (واقع در دهکده گرخانه). کلیه تپه های یاد شده به فاصله های مختلف از یکدیگر و به فاصله شعاعی ۲ کیلومتر تا ۱۵ کیلومتر از تپه حسنلو قرار گرفته اند.
واقعیت این است که نه تنها تپه حسنلو بلکه صدها اثر باستانی و تاریخی در آذربایجان غربی، این منطقه را در زمره مناطق دیدنی و دارای استعداد و امکانات بی نظیر گردشگری قرار داده است که این امر تلاش بیش از پیش مسئولان را می طلبد تا این استان به جایگاه واقعی خود در این زمینه دست یابد.
منبع: تریپ یار
نظر شما