قلعه سه کوهه بزرگترین بنای خشتی سیستان

به گزارش سلام نو، سکوهه یا سه کوهه، یکی از آبادی‌ های بسیار قدیمی سیستان و مربوط به دوران قاجار است که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی زابل واقع شده‌ است. بنای اصلی آن از سه قسمت به هم پیوسته ارگ جنوبی، ارگ شمالی و ارگ میدانی تشکیل شده‌ است. قلعه سه کوهه یکی از قلعه های معروف سیستان می باشد که در دوران افشاریه تا اواخر دوران ناصرالدین شاه قاجار آباد و معمور بوده و به عنوان آخرین کرسی نشین سیستان به ثبت رسیده است.

این قلعه بخشی از تاریخ سیستان است که مسایل سیاسی و اجتماعی زیادی در آن رخ داده است و بخشی از تاریخ چند صد ساله اخیر سیستان را یدک می کشد.

روستای سکوهه یا بهتر بگوییم دهستان سکوهه یکی از قدیمترین آبادیها و خشکی های جلگه سیستان می باشد که پس از عقب نشینی و یا پس رفت آب جلگه زابل تپه های خاکی آن که از جنس گل رس بودند سر از آب بیرون آوردند. محل برخورد اماج آب با این تپه ها را پس از پسرفت آب خصوصا در تپه ای که در سمت غرب این سه تپه واقع شده است پس سالها هنوز میتوان مشاهده نمود.
این مکان را می ‎توان پس از کوه خواجه یکی از بلندترین عارضه در دشت سیستان ذکر کرد که توسط بشر ساخته شده است. این بنا در زمینی مرتفع و مستطیل شکل با مساحت ۳۷۰۰ متر مربع میباشد که راه ورودی آن قسمت شرقی است که با یک سراشیبی تند به میدان روستا راه دارد، ورودی دیگری نیز در قسمت غربی است که نسبتا تخریب گشته و در میان خانه ‎های روستا محو گشته است.

قابل ذکر است که قلعه ای کوچک در کنار ارگ سکوهه و بر روی سومین برآمدگی یا سومین کوه ساخته شده است که با مساحت ۲۰۰۰ متر مربع در قسمت شمال غربی قلعه به فاصله حدود ۲۰ متر قرار دارد که در حال حاضر بصورت مسکونی از آن استفاده می ‎شود که گمان می‎رود و از شواهد چنین به نظر می‎آید که روزگاری این ارگ و قلعه به هم پیوسته بوده ‎اند.
در خصوص ساکنان اولیه این خشکی که از کجا به این سرزمین آمده اند اطلاع دقیقی در دست نیست.
این دهستان در مسیر جاده زابل به زاهدان در بخش شیب آب واقع شده است که در خصوص شکل و ترکیب فعلی این دهستان می گویند قدمت آن به دوره افشاریه بر می گردد.

وجه تسمیه

سه کوهه در لهجه محلی سکوا (Sakava) تلفظ می گردد.
این منطقه زمانی به خاطر در مسیر قرار داشتن آب رودخانه زیر آب بوده و بعدها بخاطر تغییر مسیر رودخانه هیرمند بتدریج خشک شده و از زیر آب بیرون آمده ابتدا سه برآمدگی از آب بیرون آمده و به صورت سه جزیره در بین آب نمایان بوده که مردم به این دلیل به آن سکوهه یا سکوا می گویند و بر روی آن بنایی از خود بیادگار گذارده اند.

ارگ جنوبی

شامل یک حیاط مرکزی با مجموعه‌ ای از اتاق‌ ها در اطراف و یک ایوان بلند و باریک در ضلع شمالی می‌ باشد و متعلق به حاکم آن زمان بوده‌ است.

ارگ شمالی

این قسمت معروف به فلک سر (ملک سار) است و از وسعت کمتری نسبت به ارگ جنوبی برخوردار است. این قسمت استراحتگاه حاکم و همراهان او بوده‌ است. نمای بیرونی چند ضلعی و تمام سطح گنبد و طاق‌ های آن پوشیده‌ است.

ارگ میدانی (میدان مرکزی)

قلعه نسبتاً بزرگی است که حدفاصل ارگ جنوبی و ارگ شمالی است و در داخل آن اتاق‌ هایی وجود دارد که جایگاه خادمان و محافظان حاکم بوده‌است.

طاق‌های موجود در قلعه :

طاق‌های آهنگ در این قلعه به دو صورت با خیز کم و طاق با خیز بیشتر یا طاق بیز مورد استفاده قرار گرفته است خیزهای کم در راهروها و خیزهای بیشتر در اتاقها استفاده شده است.

سقف خانه ها و بناهای سیستان :

پس از دیوار چینی و زدن قوس طاقچه و درها،  نوبت به زدن سقف سیستانی میشود. سقفها بصورت گنبدی و بعضا به سبک یزدی ساخته میشود. به این شکل که کمتر از نیمی از سقف از یک طرف و به همین میزان از طرف دیگر ساخته می‎شود وقتی پایه های سقف که روی دیوار اتاق قرار می گیرند و زودتر به هم برخورد می ‎کنند، به هم رسیدند به ترتیب از هر طرف چند ردیف چیده میشود و کار ادامه می یابد تا سقف به پایان برسد.

طاق آهنگ: این طاق به شکل نیم استوانه تو خالی می‎باشد و از حرکت یک قوس در امتداد یک خط بوجود می‎آید. مقطع این قوس می‎تواند به شکل یکی از مقاطع قوسهای ایرانی باشد استفاده از این نوع طاق معمولا مناسب با فضای زیرین آن و معمولا فضای‎های مستطیل شکل مثل راهروها، ایوان‎ها و … می‎باشد. یا به عبارت دیگر فضاهایی که دارای یک محور فضایی هستند از نظر اجرایی طاقهای گهواره‎ای یا آهنگ به دو روش پر و روس و با کمک یک لنگه یا دو لنگه گچی قابل اجرا است.

ویژگی‌های مهم قلعه

-مرکز برافراشتن پرچم ایران در مبارزات با استعمار انگلیس در منطقه (اوج حیات سیاسی و نظامی این قلعه مربوط به زمان ناصرالدین شاه قاجار است بگونه ای که در جریان تکاپو های استعماری دولت انگلستان و جدا سازی بخشهایی از ایران نقش بازدارنده مهمی را ایفا نموده و در لشکرکشی به هرات نقش فعالی را عهده دار بوده است.)
-آخرین حاکم نشین سیستان در دوران قاجاریه
-ثبت شواهد باستان شناسان مبنی برادامه روند تکامل معماری در منطقه

موقعیت استقرار قلعه :

بنای مذکور در مرکز روستای سه کوهه بر بالای تپه‎ای نستا مرتفع که گرداگرد آن را دشتی نسبتا هموار فرا گرفته است قرار دارد. این بنا در ۳۳ کیلومتری جاده زابل به زاهدان طول جغرافیا ۲۸ ، ۲۶ ، ۶۱ و عرض ۴۴ ، ۴۶ . ۳۰ قرار گرفته است. از شمال غربی به قلعه سام و از شمال شرقی به دشتهایی که صورت نیم دایره‎ای بزرگ روستا را فرا گرفته و از جنوب به روستای دل ‎آسا و از غرب به اراضی روستای لوتک می ‎رود می ‎گردد.

منبع: تریپ یار