به گزارش سلام نو، بافت قدیم بوشهر از مهمترین جابه های گردشگری استان بوشهر است که با توجه به سبک خاص و منحصر به فرد معماری دارای جاذبه‌های بسیار زیادی است. بافت تاریخی بوشهر که شامل چهار محله بهبهانی، دهدشتی، کوتی و شنبدی است، در شبه جزیره مثلث شکل بوشهر قرار گرفته است. بافت قدیم در رأس این مثلث که دارای تورفتگی در دریای خلیج فارس است واقع شده است. بافت تاریخی ۳۸ هکتاری بوشهر حدودا شامل هزار خانه است که از منحصر به فردترین و زیباترین بافت های مسکونی ایران محسوب می شود. اوج شکوفایی بافت بوشهر مربوط به دوره قاجاریه است، زمانی که بوشهر دروازه ورود ملل مختلف به ایران بشمار می رفت.
بافت تاریخی بوشهر دارای بناهای منحصر به فردی شامل عمارتهای زیبا مربوط به دو و نیم قرن پیش، بناهای کنسولگری کشورهای مختلف، مراکز مذهبی مانند مساجد، حسینیه، و کلیسا، بازار قدیمی، و کوچه های زیبا است که هر بیننده ای با ورود به داخل بافت جذب ساختمان ها و معماری بافت می شود.
جبهه ساحلی بافت قدیم بوشهر در سال ۱۳۷۸ تحت شماره ۲۳۶۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است
.jpg)
قدمت بافت تاریخی بوشهر، به دوره حکومت نادرشاه افشار برمی گردد که در آن هنگام با تأسیس پایگاه دریایی نادرشاه در خور شرقی بوشهر موسوم به خور نادری، بندر بوشهر از یک روستای کوچک ماهیگیری به یک بندر مهم تبدیل گردید. از آن تاریخ رونق و آبادانی آن ادامه یافت و در دوره زندیه به دلیل نزدیکی به پایتخت ایران که شیراز بود، اهمیت این بندر دوچندان شد.
بافت قدیم بوشهر از شرق، شمال و سمت غرب به دریا محدود است و از جنوب به خیابان لیان فعلی محدود می باشد. در گذشته یعنی در سال ۱۲۷۱ هـ.ق در محل خیابان لیان، حصار شهر با تعداد پانزده باروی نظامی مستقر بوده و دروازه اصلی شهر در محل میدان انقلاب فعلی قرار داشته که هنوز در فرهنگ و عرف بومیان بوشهر به نام دروازه مشهور است.
در آن ایام در داخل محدوده شهر بوشهر ساختمان های دو، سه و حتی چهار طبقه بوده که از سنگ های فسیلی و ملاط گچ و ساروج، کاه و گل و پوشش تیر چندل ساخته شده و درب و پنجره ها نیز از جنس چوب ساج بوده که در برابر موریانه و رطوبت کاملا مقاوم بوده اند و احداث خانه های کپری (kepar) و غیر استاندارد در داخل محدوده شهر ممنوع بوده است.
در خارج از حصار شهر بوشهر زمین های پست قرار داشته به طوری که در طول زمستان و به خصوص در هنگام مد آب دریا، این منطقه را آب می گرفته و به شتل العرب یعنی شط العرب معروف بوده و لذا مردم بوشهر با محدودیت زمین مواجه بوده اند و به همین دلیل ساختمان های خود را در طبقات و به طور عمودی گسترش می داده و کوچه ها را نیز تا حد امکان باریک انتخاب می کرده اند تا از زمین موجود حداکثر استفاده به عمل آید.
بطور کلی تا حدود سال ۱۳۳۵، بندر بوشهر منحصر به محدوده بافت قدیم و مهمترین و بیشترین کارکردهای شهری در جهت تضمین حیات ساکنین، در آنجا متمرکز بوده، ولی در پی تقلید، تغییر و تحولات شهرسازی، بافت ارگانیک شهر دچار ضربه های شدید کالبدی، اقتصادی و عملکردی گردید که برجسته ترین شهود آن کشیدن خیابان انقلاب (ششم بهمن سابق) از وسط بافت و تقسیم آن به دو تکه شرقی و غربی می باشد. بافت قدیم بوشهر، با توجه به نحوه استقرار و عناصر خاص خود، با بافت دیگر بنادر ساحلی متفاوت بوده دارای بافتی متراکم است که ویژگی های منحصربفردی دارد. بجز بافت مسکونی، در گذشته بافت تجاری آن نیز حائز اهمیت ویژه بوده که هم اکنون بخش عمده آن فاقد وجود عینی کالبدی و فعالیت و بصورت متروکه در لابه لای بافت یافت می شود.
بافت قدیم بوشهر، از دید مکانی و جغرافیایی در نوک شمالی شبه جزیره بوشهر تولد، رشد و گسترش یافته است؛ و از سه جهت شمال، شرق و غرب همسایه دریا و از جنوب به بافت جدید (یا اختلاطی از بافت قدیم و جدید) محدود می گردد. چهار محله پیکره و هویت بافت را شکل داده‌ا ند: محله بهبهانی، شنبدی، دهدشتی و محله کوتی که در این نوع محله بندی عامل "قومیت" نقش اصلی را ایفاء کرده است.
بافت قدیم بوشهر، با توجه به نحوه استقرار و عناصر خاص خود، با بافت دیگر بنادر ساحلی متفاوت بوده دارای بافتی متراکم است که ویژگی های منحصربفردی دارد.
مهمترین عوامل مؤثر درشکل گیری بافت قدیم بوشهر را می توان «اقلیم»، «شکل زمین» و «وضعیت امنیتی» نام برد:
.jpg)
اقلیم
بوشهر در بیشتر ایام سال آب و هوای گرم و مرطوب دارد و رطوبت بیش از حد و گرمای طاقت فرسا باعث شده تا بافت قدیم در جدال با این ویژگی و برای کاهش اثرات آن ساخته شود. به همین دلیل کوچه های بافت قدیم بسیار باریک و ساختمانهای دو طرف کوچه‌ها بسیار بلند هستند. این بلندی باعث شده که کوچه ها همواره سایه داشته و نور خورشید مستقیماً به آنها نتابد. از سوی دیگر باریک بودن کوچه ها باعث می گردد که هوا در آنها جریان یافته و رطوبت به حداقل برسد.
شکل زمین
بستری که بافت قدیم بوشهر در آن ساخته شده به لحاظ پستی و بلندی یکسان نیست. قسمت شرقی این بندر از قسمت غربی بلندتر است. در ساخت خانه ها به این نکته توجه وافر شده چراکه علیرغم این پستی و بلندی، پشت بامها عموماً در یک سطح قرار دارند. این نوع ساخت باعث شده که ساختمان ها به شکل پلکانی و براساس شکل واقعی زمین ساخته نشود. اهمیت این موضوع در آن است که اگر این اتفاق رخ می داد گرمای زیادی جذب بافت می شد و روی ساختمان ها سایه کمتری می افتاد.
وضعیت امنیتی
از زمان های دور خلیج فارس بسیار نا امن بوده و بوشهر به لحاظ ارزش و اعتبار در تجارت همواره در تیررس این نا امنی ها قرار داشته است. این نکته نیز در ساخت بافت قدیم بوشهر لحاظ شده است. مهمترین نکته مرتبط با این وضعیت، باریک و پرپیچ و خم بودن کوچه هاست. در این کوچه ها هر رهگذری بیش از چند متر جلوتر از خود را نمی بیند و همین نکته باعث می شود هر تازه واردی در این کوچه ها گم شود. این کوچه های تنگ و تاریک در بیشتر محلات قدیم بوشهر به میدانی در وسط یا حاشیه بافت ختم می شوند.
عناصر تشکیل دهنده بناها
عناصر تشکیل دهنده بناها ی بافت قدیم بوشهر یا جنبه کاربردی دارند یا جنبه تزئینی.
به طور کلی می توان عناصر تشکیل دهنده بناها در بافت قدیم را اینگونه بیان کرد:
۱- ورودی ۲- حیاط مرکزی ۳- اتاقها ۴- تراس و شناشیل ۵- پشت بام و جان پناه ۶- جرز و فرو رفتگی بدنه ها ۷- سایه بان و شبکه های چوبی ۸- بازشوها ۹- بادگیرها ۱۰- پله ها ۱۱- نرده ها و معجرها.
ورودی
در بافت قدیم بوشهر، ورودی بنا جزو عناصر اصلی بشمار می رود. هر ورودی را می توان به دو قسمت تقسیم کرد:
الف) قبل از ورود به ساختمان
ب) بعد از ورود به ساختمان
پیش از ورود به ساختمان (پیش از در) ورودی ها متفاوتند، بعضی ساده، بعضی پرنقش ونگار و بعضی به شکل پلکانی اند؛ یعنی پس از طی چند پله به در ورودی می رسیم. پس از ورود به ساختمان بعد از در معمولاً دالانی وجود دارد که البته در همه بناها دیده نمی شود. این دالان ساختمان را به حیاط مرکزی وصل می کند و باعث میشود از بیرون ورودی حیاط مرکزی در تیررس دید نباشد.
حیاط مرکزی
در بوشهر، حیاط مرکزی در ساختمانهای مختلف شکلهای گوناگون دارد؛ حتی در بعضی از ساختمانها اثری از این حیاط دیده نمی شود که البته تعدادشان اندک است. در این حیاط مرکزی، که دور تا دور آن اتاقها واقع شده اند، معمولاً باغچه و چاه آب قرار دارد. حیاط مرکزی به دلیل ارتفاع بلند ساختمانها معمولاً همیشه سایه دارد.
اتاقها
اتاقهای ساختمانها زیبا و شگفت انگیز هستند. در این بناها اتاقهای پنج دری، چهار دری، سه دری، هفت دری و هشت دری دیده می شود. بیشتر بناها دوطبقه هستنند؛ بنابراین، اتاقها نیز در طبقه اول و دوم کاربری متفاوتی دارند. اتاقهای طبقه بالا اتاقهای اصلی به شمار می روند که معمولاً تابستان نشین، زمستان نشین، پذیرایی، آشپزخانه و نظایر آن بوده و در طبقه پایین معمولاً انبار و اتاق مستخدمان قرار دارد.
تراس و شناشیل
از زیبایی های چشم نواز بافت قدیم بوشهر، بالکنهای چوبی یا شناشیل است که به صورت زیبایی از بدنه ساختمان ها بیرون زده و ویژگی آن دید از درون بالکن است. با تمامی زیبایی خود، درون گرایی مسلمانان خانه را فراهم آورده و به نظر می رسد که نمایی از خصوصیت معماری دوره عثمانی را می نمایاند، به این صورت که تا اندازه ای فضای خانه را به سوی خارج می گشاید و شبکه های چوبی آن نیز امکان رخنه نسیم دریا را به اندرون فراهم نموده و خود نیز چون سایه بانی بر کاهش دما در اندرون اتاقها موثر است. ابعاد شناشیل از دو یا سه متر تا حدود بیست متر متغییر است.
شناشیل دارای چند کارکرد مهم است: نخست مکانی برای استفاده از نسیم و وزش بادهای مطبوع است. در خانه های کنار ساحل می توان بوسیله شناشیل از منظره زیبای خلیج فارس بهره برد. شناشیلهای داخلی که در یک یا چند جبهه طبقات بالا و مشرف به حیاط ساخته شده اند، رابط فضاهای مختلف نیز می باشند. گاهی اوقات به جای نرده های ساده چوبی یا فلزی شناشیل، از بازشوها و جداره های چوبی ثابت مثل کرکری نیز استفاده شده که این جداره های مشبک گذر نسیم را میسر میکند، بدون آنکه از بیرون فضای داخل دیده شود و مانع خوبی در برابر تابش مستقیم آفتاب بود. بعضی از کرکری ها متحرکند و رو به بیرون باز می شوند.
پشت بام
در بافت قدیم پشت بام ها و جان پناه ها جزو عناصر اصلی و کاربردی به شمار می رفتند. معمولاً در شرایط آب و هوایی خاص، مردم شبانه به استراحت بر پشت بام مشغول می شوند.
جرز و فرورفتگی بدنه‌ها
در بدنه بنا به دلایل مختلف که عمده ترین شان بازشوهای متعددی در بدنه و دیوارهای باربر است مجموعه ای از جرز و فرورفتگی ها دیده می شود. این جرزها و فرورفتگی ها در کنترل تابش نور خورشید به داخل ساختمان نقش مهمی دارند.
سایه‌بان
سایه بانها و شبکه‌های چوبی که در اکثر بناها دیده می شود زیبایی خاص و منحصر به فردی به ساختمان ها داده است. این سایه بانها معمولاً در سه شکل قائم، افقی و ۴۵درجه ساخته می شوند و هرکدام کاربرد خاص خود را دارد. سایه بانهای قائم معمولاً سطح وسیعی دارند و در ساختمان‌هایی که سقف بلند دارند استفاده می شود. سایه بانهای افقی معمولاً در حیاط مرکزی کاربرد دارد که هم حکم سایه بان برای طبقه همکف را دارد و هم به عنوان تراس برای طبقه بالا به کار می رود. از سایه بان ۴۵ درجه نیز در سقف شناشیل‌ها و سایه بان تراس‌ها استفاده می شود.
بازشوها
در بناهای بافت قدیم بازشوهای فراوانی وجود دارد. این بازشوها معمولاً به دو قسمت ثابت و متحرک تقسیم می شوند. قسمت ثابت بازشوها، که در حقیقت اعجاز رنگ و نور است به شکل های مثلث، مربع، مستطیل یا دایره بوده و سرشار از شیشه های رنگی است که جلوه ای خاص به بنا می بخشد. قسمت متحرک معمولاً دولنگه یا چهارلنگه‌است و براساس موقعیت و زمان مورد استفاده قرار می گیرد.
پله‌ها
پله در بافت قدیم بوشهر از عناصر زیبای بنا به‌شمار می رود و در سه نوع چرخان و مستقیم و جان پناه دار ساخته می شدند. پله هایی که به پشت بام ختم می شوند معمولاً چرخان اند و کف پله ها به شکل مثلثی می باشد. پله های مستقیم معمولا بین طبقات به کار برده می شدند. در پشت بام در انتهای پله های چرخان اتاقکی قرار دارد که در آن به پشت بام باز می شود؛ و پله های جان پناه دار در بین دو عمارت قرار می گیرد و برای قسمت هایی از یک محله است که رفت و آمد درون آن زیاد باشد، برای همین کف پله ها بالاتر قرار گرفته تا بتوان در کف پله ها از اشیایی مانند گلدان و مجسمه های معنی دار برای زیبا شدن محله و بافت بنا استفاده نمود.
نرده ها و معجرها
همان طور که گفته شد پشت بامهای بناهای بافت قدیم از عناصر کاربردی به شمار می روند. به دلیل ارتفاع زیاد ساختمان ها و به خاطر ایمن بودن فضا دورتادور پشت بامها نرده می کشیدند، به این نرده ها که معمولاً چوبی یا فلزی باقاب چوبی یا سنگی هستند «معجر» می گویند.
جاذبه‌های گردشگری و بناهای معروف بافت قدیم بوشهر
کلیسای گریگوری: این کلیسا در سال ۱۸۱۹میلادی ق توسط خانواده آوریان (ازخانواده های سرشناس ارمنی بوشهر) در وسط شهر محله شنبدی به صلیب ساخته شد و انگلیسی ها بخشی از هزینه آن را متقبل شدند. در داخل کلیسا کتیبه های مرمر بکار رفته است. در جلوی آن گورستانی به مساحت چهارصد الی پانصد متر برای دفن مردگان تخصیص داده شده بود. با توجه به متون سنگ قبرها، از بدو تأسیس تا پایان جنگ دوم جهانی اموات مسیحیان در این بخش از کلیسا دفن می شد.
کلیسای ظهور عیسی مسیح: کلیسای عیسی مسیح در محله کوتی بوشهر واقع در خیابان ساحلی جنب نایب کنسولگری سابق انگلیس توسط ((رالف نارمن شارپ)) خاور شناس انگلیس در سال ۱۹۱۱میلادی تأسیس گردید. این کلیسا به کارمندان و افسران انگلیسی اختصاص داشت. معماری کلیسا متأثر از سبک گوتیک و هنری است. کتیبه آن اکنون در اداره میراث فرهنگی بوشهر نگهداری می شود. کلیسا هوانس ( یوحنان ) بوشهر و کلیسای کارملیب (۱۷۷۴میلادی) از دیگر کلیساهای ظهور در بوشهر بوده اند که تعطیل شده اند.
کنسولگری بریتانیا: یکی از آثار حضور انگلیسی ها در بوشهر، کنسولگری آنان در محله کوتی است. این ساختمان به کوتی نیز مشهور است. کوتی واژه ای هندی به معنی قلعه و حصار است. عمارت کوتی در سال ۱۷۶۳ ساخته شد. سنگ بناهای آن در دوره کریم خان زند گذاشته شد. کمپانی هند شرقی تا سده نوزد آن را در اختیار داشت پس از آن به کنسولگری تبدیل گردید. عمارت کوتی وسیع و مستطیل شکل است که دویست متر طول و صد متر عرض دارد. این بنا محل تصمیم گیریهای سیاسی دولت بریتانیا در خلیج فارس بود.
بوشهر دارای چهار محل می باشد بنام کوتی، بهبهانی، شنبدی و دهدشتی است. نام گذاری این محلات با توجه به ساکنین اولیه آنها صورت گرفته است. در زمان بنیانگذاری بوشهر هر طایفه و قومی قسمتی از شهر را برای زندگی خود در نظر گرفته است که باعث تقسیم بافت به چهار محله اصلی شد. در گذشته هر محله دارای یک رئیس و بزرگ بوده است.
وجود دهها مسجد و حسینیه در بافت باعث ساخت بافت قدیمی شده است. در هر محله مسجدی بوده است که محل گردهم آیی اهالی محل برای ادای فریضه دینی و تصمیم گیریهای عمومی و اجتماعی بوده است. حسینیه حاج سید محمد کازرونی، مسجد فیل، مسجد دهدشتی، مسجد شنبدی، مسجد کوفه، مسجد ملک و …از آن جمله است.
آب انبارها نیز در شکل گیری فضای شهر تأثیر داشته اند، بعلت اینکه بوشهر در ناحیه گرم و خشک واقع است آب باران را زمستان در آب انبار ذخیره و به مصرف تابستانی می رسانده اند. آب انبار قوام یکی از آب انبارهای عمومی بزرگ است که در قسمت ساحل بافت قدیم واقع شده است. این بنا توسط شخصی به نام علی اکبر قوام ساخته شده این آب انبار ۲۶ متر طول ، ۹ متر عرض و ۴ متر ارتفاع دارد. این مکان جالب اکنون به رستوران سنتی تبدیل شده است.
منبع: تریپ یار
نظر شما