آشنایی با مزار روستایی کهن در خراسان‌رضوی

به گزارش سلام نو، مَزار یکی از روستاهای شهرستان بجستان در استان خراسان رضوی است. شهرت این روستا به دلیل تاریخی بودن آن و داشتن پیشینه کهن است که همین امر باعث حضور گردشگران در این روستا می باشد. داشتن اولین اقامتگاه بوم گردی شهرستان، امکان اسکان در خانه ای با قدمت بیش از چهارصد سال برای مسافران همراه با طبخ غذاهای سنتی و خرید محصولات بومی محلی بر غنای این روستا افزوده ‌است.اهالی این روستا به زبان فارسی گویش مزاری تکلم می کنند. این گویش قدمت بسیار زیادی داشته و واژگان فراوانی از زبانهای فارسی باستان و میانه را دارا می باشد. بافت تاریخی روستای مزار نیز در تاریخ ۰۲/۰۶/۹۵ به شماره ۳۱۵۵۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

روستای هدف گردشگری مزار دارای بافت تاریخی باارزشی بوده و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این بافت در قسمت شرق روستا واقع شده است که احتیاج به حفظ و مرمت دارد. این منطقه نیز مانند اکثر نقاط ایران بویژه خطه خراسان بزرگ در حمله مغولان آسیب فراوان دید و آثار آن هنوز در این خطه باقی است. مغولان در ناحیه تمام شبکه آبیاری منطقه را که متکی بر قنات های بسیار عظیم بود ویران کردند بطوریکه پس از هشتصد سال که از این حمله می گذرد هنوز قنات هایی که سخت ویران شده باشند و قابل آبیاری نباشند را هلاکو بند می گویند. مغولان پس از آن قلاع سرتخت و خوانشیر و مزار بجستان را مورد حمله قرارد داند و پس از نبردی نابرابر کلیه ساکنان این مناطق را به قتل رساندند. آثار باقیمانده این نبرد در روستای مزار هنوز به نام لب رود حربگاه (محراب) مشهور است و نیز قبرستان ده هکتاری روستای مزار نیز نشانه هایی از این کشتار عظیم است.

بافت روستا

بافت های روستایی به واسطه کارکرد اساسی خود که تامین کننده بسیاری از نیازهای زیستی، سکونتی و اقتصادی جامعه روستایی هستند از خصیصه پویایی و تغییر دائمی برخوردار هستند. بناهای مسکونی داخل بافت با گونه های چهار ایوانی یا دو ایوانی برگرفته از فرهنگ و اقلیم کویری به صورت کاملا درونگرا و محصور و دارای حیاط مرکزی و اغلب آنها دارای زیرزمین، ایوان، انبار، هیزم خانه، طویله، بازشوهای کوچک، بادگیر بوده و فرم پوشش طاقها غالبا قوسی شکل و گنبدی است. در روستای مزار خانه ها با توجه به کارکرد فضاهایی مختلف ساخته شده اند به طوری که هر خانوار در خانه هایی با زیربنای حداقل چهارصد مترمربع زندگی می کنند و این محدوده به شیوه ای منحصر به فرد برای کارکردهای مختلف تقسیم بندی شده که پوشش آنها با توجه به اقلیم کویری گنبدی است و این فضاها دارای تابستانهای خنک و زمستان های گرم می باشد. جهت بادگیر روی پوشش های گنبدی نیز به سمت جنوب شرقی است. بافت پیوسته روستای هدف گردشگری مزار مشحون از زیبائی‌های معماری اقلیم کویری است که در نمایی هماهنگ این خصوصیات را پیش روی گردشگران قرار می دهد همچنین آثار و ابنیه تاریخی نشان دهنده پیشینه غنی این منطقه است.

آثار تاریخی روستا

۱- گورستان بزرگ و ده هکتاری روستا که بر فراز تپه های کوتاه در قسمت بالای روستا قرار دارد و دارای قبر های بزرگ و قدیمی متعلق به دوره های مختلف تاریخ است.

۲- مزار پیر آصف: در کنار این گورستان مزار پیری است که مردمان او را آصف برخیا، وزیر حضرت سلیمان می دانند و زیارت می کنند. گرچه جز تاریخ شفاهی سند دیگری جهت اثبات این مدعا در دست نیست.

۳- قلعه دختر: در ۵ کیلومتری جنوب غربی روستای مزار بر فراز قله‌ ای تک و بلند در کوهستانی به نام کوه باغ سلیمه، قلعه دختر مزار قرار دارد که اصل آن از دوره ساسانی و یا پیش از آن است. این دژ در اواخر سده ۵ قمری به تصرف اسماعیلیان درآمد و در سده ۷ قمری توسط هولاکوخان مغول ویران شد. این قلعه نیز مانند سایر قلاع دختر ایران نام خود را ازناهید، الهه آب، برکت و زیبایی اخذ نموده است.

۴- مسجد قدیمی: این مسجد که ایوانی از آن باقی مانده است در غرب قلعه و در مجاورت مسجد جدید واقع شده است واحتمالا متعلق به عصر تیموری باشد.

۵- مسجد نوساز وحسینیه در پایین تپه

۶- مسجد یا صومعه دستکند:  بصورت دالانهایی زیرزمینی در زیر قلعه و در صخره در طول سالها حفر شده است. این مکان بسیار تاریک بوده و هیچ روزنه ای برای گرفتن نور از خارج در آن تعبیه نشده است. ورودی صومعه  دالانی است به عرض یک و نیم متر و به طول هفت و ارتفاع دو متر که به فضای بازتری منتهی می شود که مساحت آن صد و هشتاد متر مربع می باشد و سه پایه یا ستون  قطور سنگی در وسط آن قرار دارد که شکل هندسی مشخصی را نمی توان برای آن در نظر گرفت. اهالی روستا به این مکان صومعه می گویند. با توجه به نشانه های صومعه گمان می رود این مکان در دوران پیشین معبد مهری بوده است. با توجه به ویژگی مهری، این مجموعه می تواند به زمان هخامنشیان و حتی پیش از آن مربوط باشد.

۷- آب انبار ها و حمام روستا که تخریب شده است  و در مجاورت مسجد قرار داشته است.

۸- حسینیه قدیمی روستا که در وسط بافت قدیمی روستا است و متاسفانه در حال تخریب است.

۹- سابادها: در سرتاسر بافت قدیمی روستا پراکنده است.

۱۰- خانه های قدیمی چهار صفه ای و دو صفه ای که اکثرا خالی از سکنه بوده و در حال تخریب است.

۱۱- شبکه آب رسانی، قنات قدیمی داخل روستا (کاریز کر) و شبکه انتقال آب چشمه مجینگو به روستا. قنات تاریخی جرف که پرآب ترین و قدیمی ترین قنات روستای مزار است در شرق روستا و در امتداد رودخانه بهاباد با حدود ۵۰ حلقه چاه تاسیس شده است و دبی آن از ۳ لیتر در ثانیه تا ۱۲ لیتر متغیر است. تاریخ دقیق تاسیس قنات جرف مشخص نیست ولی به احتمال زیاد متعلق به عصر صفوی باشد. قنات های دیگری نیز همچون قنات باغ سلیمه و کریکبوم و کلسیتو و تک میدر و زیبد و نرستنگ و مخلیدی و...  در روستای مزارکم و بیش درحال آبدهی می باشد.

۱۲- شبکه کانال های زیر زمینی که در بخشی از بافت قدیمی روستا و قلعه روستا و صومعه کشیده شده که کارکرد تدافعی و فرار در مواقع حملات اقوام بیگانه همچون ترکمن ها و حسنی ها داشته است.

زبان محلی

مردم مزار مانند اکثر ایرانیان به زبان فارسی دری که یکی از فروع زبان هند و اروپایی است و ریشه سانسکریت دارد تکلم می‌ کنند و دارای لهجه خراسانی می‌ باشند. در مزار کمتر با کلمات بیگانه برخورد می ‌کنیم. دکتر علی شریعتی در راهنمای خراسان چنین نوشته است: «اکنون که درمیان مردمی در جنوب خراسان به دور مانده از دگرگونیهای زمانه هستم هنوز زبان کهن فارسی قرنهای چهارم و پنجم زنده است و آنگاه که توده مردم جنوب خراسان سخن می ‌گویند گویی سخن بیهقی و بلعمی است که می ‌شنوم."

محصولات

انار، زعفران، انگور، گندم و جو و... محصولات اصلی مزار هستند.

صنایع دستی

وجود هنرهای سنتی و صنایع دستی از جمله پارچه بافی، چادربافی، حوله بافی، برک بافی و همچنین ثبت موضوعات فرهنگی فن و هنر سبد بافی (ترکه بافی) به شماره ۸۳۲ و فنون شیره گیری انگور به شماره ۸۳۶ در تاریخ ۴/۱۱/۹۱ در فهرست میراث ناملموس کشور مؤید غنای عنصر میراثی این بافت تاریخی است.

سوغات

شیره انگور، گیاهان دارویی، نان های محلی، دست بافت ها و...

غذای محلی

غذاهای اشکنه بنه، گندم پلو با گوشت قورمه و تخم مرغ شیره از غذاهای محلی و مخصوص روستای مزار بوده که در نوع خود بی نظیر است.

موقعیت مکانی

بافت تاریخی روستای هدف گردشگری مزار در بخش مرکزی شهرستان بجستان و ۵.۵ کیلومتری جنوب غربی این شهر قرار دارد. این روستا در ۵ کیلومتری بجستان واقع شده‌است. بافت تاریخی در قسمت شرقی روستا قرار دارد.

منبع: تریپ یار