قمیشلو منطقه‌ای حفاظت شده در اصفهان

به گزارش سلام نو، سپاهان پهناور از یک سو تا کویر خیال انگیز در شرق کشیده شده و از سوی دیگر به کوهستان‌های زیبا و سر به فلک کشیده در غرب می رسد که این تنوع و گوناگونی اصفهان را با آب و هوای چهار فصل به قطبی مهم در امر گردشگری ایران زمین تبدیل کرده است. پناهگاه حیات ‌وحش قمیشلو که بعنوان یکی از اکوسیستم‌ های نیمه بیابانی در بخش مرکزی ایران بشمار می آید، از مناطق بسیار با ارزش در ناحیه پالئوارکتیک (paleoarctic) است. این زیستگاه گونه‌ های متعددی از حیات وحش خصوصا گونه ‌های شاخص جانوران وحشی گیاه‌ خوار نظیر کل و بز و قوچ و میش اصفهانی را در خود جای داده است. منطقه حفاظت شده قمیشلو با کاخ تاریخی قجری و عمارت باشکوه که شکارگاه صفویان و قاجاریان و تفرجگاه ظل السلطان و صارم ادوله بوده با گونه های نایاب کل و بز وحشی و آهو و کبک و...از زیبا ترین مناطق گردشگری طبیعی و حیات وحش کشور است.

جاده مهم غرب اصفهان در مسیر داران را که ادامه دهیم و از نجف آباد بگذریم به شهرستانی می رسیم که از سرسبز ترین نقاط استان و دومین شهر سبز اصفهان است و تیران وکرون نام دارد. این شهرستان که در مسیر جاده اصلی اصفهان-لرستان–خوزستان واقع شده با آب و هوایی معتدل در بهار وتابستان و دمایی رو به سردی در زمستان از قدیمی ترین شهرستانهای اصفهان است که با توجه به نام باستانی و وجود امامزاده و یاد آوری در تذکره های قدیمی گمان می رود که حداقل پیشینه آن به زمان امویان برسد. در این میان منطقه حفاظت شده قمیشلو در مجاورت شهر اصفهان با وسعتی برابر ۸۵۶۷۰ هکتار و با پوشش گیاهی نیمه بیابانی درمنه و گون و گیاهان یکساله به ‌عنوان ریه تنفسی این منطقه محسوب می ‌شود.

با توجه به اینکه شکار یکی از سرگرمی ‌ها و تفریحات موردعلاقه‌ پادشاهان و شاهزاده‌ های قاجار بود، هر شاهزاده در منطقه‌ تحت حاکمیت خود، مناطق مخصوص شکار داشت. در زمان ناصرالدین شاه یکی از فرزندان او به نام ظل ‌السلطان حاکم اصفهان بود. محل محبوب این شاهزاده قدرتمند برای شکار منطقه ‌ای به نام قمیشلو بود که ظل‌ السطان این منطقه را شکارگاه اختصاصی خود اعلام و چرای دام ‌ها را در آن ممنوع کرد.

ظل السلطان در منطقه‌ قرق شده‌ شکار خود قلعه‌ ای ساخت که امروز از جاذبه ‌های دیدنی منطقه بشمار می رود. این قلعه که در حاشیه‌ باتلاق‌ های پوشیده از نیزار ساخته شده بود قلعه قمیشلو نامیده شد که به معنای قلعه در حاشیه‌ نیزار است. شکارگاه هم به پیروی از قلعه، قمیشلو نام گرفت. دو قلعه تاریخی دیگر نیز به نام های قلعه‌ شاه ماهور و یاور در این منطقه وجود دارند.

۵۴ سال پیش کانون صید و شکار کشور، حدود ۴۰ هزار هکتار از زمین های منطقه قمیشلو را از شاهزادگان خاندان قاجار خریداری کرد و این منطقه را منطقه‌ حفاظت‌ شده اعلام نمود. هفت سال بعد این محوطه ۴۰ هزار هکتاری به پناهگاه حیات ‌وحش تبدیل و شکار در آن ممنوع اعلام شد. در دهه‌ هفتاد شمسی، حدود ۵۰ هزار هکتار به محوطه‌ پارک ملی قمیشلو اضافه و نقشه و محدوده‌ دقیقی برای آن تعیین شد.

 مشخصات جغرافیایی منطقه حفاظت ‌شده قمیشلو

پناهگاه حیات ‌وحش قمیشلو در ۴۵ کیلومتری  شمال غرب اصفهان قرار دارد. شهرهای نزدیک به این پارک ملی، نجف ‌آباد و خمینی ‌شهر، اصفهان و شاهین شهر هستند. اما نزدیک ‌ترین شهر به آن تیران است که به همین دلیل از نظر جغرافیای سیاسی جزو این شهرستان محسوب شده است. در قمیشلو دشت‌ ها که محل اصلی تغذیه جانوران دشت ‌زی هستند در میان کوه ‌ها قرار دارند، به ‌طوریکه حدود ۵۷ درصد از منطقه را دشت و ۴۳ درصد آن را تپه‌ ها و کوه‌ های مرتفع کوهستانی تشکیل می ‌دهند، به همین دلیل ارتفاع منطقه از سطح دریا از ۱۶۸۰ تا ۲۷۶۰ متر متغیر است.

آب و هوای منطقه قمیشلو

بیشتر منطقه‌ حفاظت ‌شده قمیشلو را مناطق سرد خشک و نیمه‌ خشک تشکیل می ‌دهند و میانگین بارش سالانه در این منطقه حدودا ۳۰۰ میلی ‌متر است. فصل بارش از آبان تا آخر اسفند است و اسفند پرباران ‌ترین ماه سال است، فصل خشک از اوایل خرداد شروع ‌شده و تا آخر شهریور ادامه دارد. در سال های اخیر خشکسالی گریبان قمیشلو را گرفته و باعث تلف شدن جانوران و کاهش تولید مثل آنها شده است. منابع آب منطقه، چشمه ‌ها، چاهها و جوی‌ های آب فصلی هستند که به دلیل کاهش بارندگی سطح آب آنها به شدت کاهش یافته است.

انواع زیستگاه‌های منطقه

به علت میکروکلیمای حاکم بر بخشهای مختلف و اختلاف ارتفاع موجود، منطقه قمیشلو را می توان به سه زیستگاه بزرگ تقسیم کرد:

۱- زیستگاه کوهستانی و برفگیر:
این نوع زیستگاه شامل مناطق کوهستانی و مرتفع با شیب تند و برفگیر و آب و هوای ییلاقی که پوشش گیاهی آن شامل علفزارها، بوته زار ها و تک درختان بنه و بادام می باشد، دارای زمستانی سرد و تابستانی معتدل و مناسب برای زیست کل و بز و در ارتفاع پاپین تر مناسب برای زیست قوچ و میش مخصوصا در تابستان است.

۲- زیستگاه تپه ماهوری:
این نوع زیستگاه به علت داشتن شیب و ارتفاع کم و آب و هوای معتدل و پوشش گیاهی مناسب، وجود آبشخورهای طبیعی و مصنوعی زیستگاه مناسبی برای قوچ و میش وحشی می باشد.

۳- زیستگاه دشتی و استپی:
دشتهای کوچک و بزرگ مابین کوهها قرار گرفته و به نظر جدا از هم هستند اما این دشتها با هم مرتبطن هستد.  دشتها از نظر تامین امنیت و منابع تغذیه وحوش حائز اهمیت بوده و شرایط اکولوژی مناسبی را برای زیست آهو فراهم می آورند. آهو شاخص ترین حیوان دشتی در این منطقه است که در جمعیت های انبوه در محدوده این دشتها یافت می شوند. به گفته کارشناسان محیط زیست یکی از دلایل وجود این آهوها وجود چشمه های کوچک و پوشش گیاهی مناسب برای تکثیر آنهاست.

گونه‌های جانوری قمیشلو

پارک ملی قمیشلو زیستگاه گونه‌ های جانوری و گیاهی بسیار ارزشمندی است. سه نوع زیستگاه برفگیر کوهستانی، زیستگاه تپه ماهوری و زیستگاه دشتی و استپی در این منطقه وجود دارد. همانطور که در فوق اشاره شد پوشش گیاهی و جانوری هر زیستگاه با دیگری متفاوت است. تاکنون ۸۲ گونه‌ پرنده که ۲۳ گونه‌ تحت حفاظت و ۳ گونه‌ در معرض انقراض هستند، ۳۸ گونه پستاندار که تحت حفاظت هستند، ۳۲ گونه‌ خزنده و ۲ گونه‌ دوزیست و تنها یک گونه‌ ماهی در منطقه قمیشلو شناسایی شده‌ اند.

پستانداران

از تعداد ۱۶۰ گونه پستاندار موجود در ایران تعداد ۳۸ گونه متعلق به ۱۶ خانواده و ۶ راسته در این منطقه حضور دارند که از این تعداد ۷ گونه به علت کاهش جمعیت جهانی در طبقه ‌بندی IUCN و تعداد ۳ گونه در طبقه‌ بندی Cites قرار دارند و تعداد ۹ گونه نیز حمایت شده هستند. شاخص ترین گونه جانوری پارک ملی قمیشلو آهو ایرانی است که از تراکم جمعیتی مناسبی برخوردار است. قوچ و میش اصفهانی نیز از گونه ‌های غالب در منطقه هستند. همچنین کل و بز، گرگ، شغال، روباه، کفتار، گورکن راه‌ راه، کاراکال، پلنگ، تشی، خرگوش، موش، جربیل از دیگر پستانداران این منطقه به حساب می ‌آیند. آهوی ایرانی معروف ‌ترین گونه جانوری این منطقه است که تماشای گله ‌های این حیوان زیبا از مهم‌ ترین جاذبه ‌های گردشگری منطقه قمیشلو بشمار میرود ولی متاسفانه به وفور، مورد هدف شکارچیان غیرقانونی قرار می ‌گیرد.

پرندگان

از مجموع ۴۹۲ گونه پرنده شناسایی شده در ایران تعداد ۸۱ گونه متعلق به ۲۶ تیره و ۹ راسته در محدوده مورد مطالعه حضور دارند که از این تعداد ۳ گونه در طبقه‌بندی IUCN و تعداد ۱۶ گونه در مقررات بین المللی Cites و تعداد ۲۳ گونه طبق مقررات ایران در زمره پرندگان حمایت شده و حفاظت شده و تعداد ۳ گونه جزو گونه ‌های در حال انقراض قرار گرفته ‌اند.  قرقی، سارگپه، عقاب طلایی، کرکس، دال، بالابان، شاهین، دلیجه، تیهو، کبک، کبوتر چاهی، فاخته، قمری، سبزقبا، جغد کوچک، زنبور خورک، هدهد، هوبره (غیر بومی یا مهاجر) و تعدادی پرندگان ریزجثه و گنجشک سانان از پرندگان این منطقه هستند.

خزندگان و دوزیستان

از تعداد کل خزندگان شناسایی شده در ایران که جمعا ۲۰۹ گونه هستند، تعداد ۳۱ گونه متعلق به ۱۱ خانواده و ۳ راسته در محدوده پناهگاه حیات وحش قمیشلو مشاهده شده است که تعداد یک گونه آن در طبقه‌ بندی IUCN و تعداد ۴ گونه در طبقه ‌بندی Cites و یک گونه آن نیز حمایت شده است. از تعداد کل دوزیستان ایران که ۱۷ گونه هستند، تعداد ۲ گونه در محدوده مورد مطالعه حضور دارند.  لاک پشت خشکی، آگاما، انواعی از جکوها و مارهای سمی و غیرسمی در این منطقه زندگی می کنند.

ماهی

تنها ماهی موجود در این منطقه را یک گونه ماهی قنات از خانواده Cyprinidae تشکیل داده است.

پوشش گیاهی قمیشلو

در منطقه‌ قمیشلو بیش از ۳۴۴ گونه گیاهی شناسایی شده است که در اقلیم های متفاوت آن گونه‌ های گیاهی متفاوتی زیست می‌ کنند. پناهگاه حیات ‌وحش قمیشلو در منطقه استپی از نظر پوشش گیاهی از نواحی بزرگ رویشی ایرانی و تورانی بشمار می رود و بوته ‌زارهای منطقه نشان‌ دهنده سیمای کلی جامعه مناطق استپی یعنی Artemisia.Astragalus است. در بررسی پوشش گیاهی منطقه، دو بخش عمده قابل تفکیک و تمایز است که از مناطق دشتی و ارتفاعات پایین به سمت بلندی‌ ها و ارتفاعات بالا ادامه دارد. پوشش گیاهی در مناطق دشتی که در ارتفاع حداقل ۱۶۸۰ متر از سطح دریا تا ارتفاع ۱۸۰۰ متر در مرزهای حاشیه پناهگاه و در مناطق میانی گسترش دارند با گونه شاخص درمنه دشتی معرفی می ‌شوند. تراکم این گونه با نزدیک شدن به مرزهای پناهگاه و مجاورت با مناطق روستایی کاهش یافته است. در این منطقه به طور بسیار پراکنده شاهد حضور گونه ‌های درختی و درختچه‌ ای هستیم. طبق بررسی ‌های صورت گرفته و با استفاده از منابع گیاه ‌شناسی در این محدوده، تعداد ۳۴۴ گونه متعلق به ۲۲۳ جنس و ۵۵ خانواده شناسایی شده است و به طور کلی این منطقه از تنوع خوب گونه ‌ای برخوردار است. از نظر ارزش ‌های ویژه، در بین گونه ‌های شناسایی شده حداقل ۲۳ گونه دارای ارزش دارویی و ۱۰ گونه دارای ارزش صنعتی هستند که به دلیل پراکندگی و عدم صرفه اقتصادی و ضرورت محافظت آنها، استفاده از آنها امکان ‌پذیر نیست.

در بین گیاهان منطقه، گونه ‌هایی نیز یافت می ‌شوند که در طبیعت دارای زیبایی خاصی هستند و در فصل گلدهی می‌ توانند به عنوان جاذبه‌ های طبیعی مطرح شوند. گونه‌ هایی نظیر Scrophularia ,Papaver sp ,Orchis layiflora ,Tulipa montana, … در این محدوده، تاکنون عملیات جنگلداری یا احیاء پوشش گیاهی صورت نگرفته است.

آبشخورها

یکی از عوامل مهم ارتقا شرایط زیستگاهی پناهگاه حیات‌وحش قمیشلو وجود آبشخورهای متعدد اعم از طبیعی یا انسان‌ ساخت در سطح منطقه با پراکنش مطلوب است که جانوران منطقه اعم از پستانداران و پرندگان به آسانی به آن دسترسی دارند. البته این شرایط در سال ‌های کم‌ باران و خشکسالی تفاوت دارد. مهم ‌ترین آبشخورهای محدوده مورد مطالعه عبارتند از: لامو، سه چشمه، کرم خداداد، لاسمیان، لامو، حوض، کهوک، موشی، چاله آبی، خرسک اول و دوم، ذولول، دم‌زرد، کر الیاس، ننه منشور، چشمه سنجد علی قلیان، قشلاق، هزار منی، تلمبه بادی چاه‌ محمدی، تلمبه بادی چاه زینل، قلعه یاور و آغل ‌جنی.

منابع آب قمیشلو

وجود ریزش ‌های جوی فصلی و اندک و جریان سطحی و مقطعی، منطقه مورد مطالعه را از نعمت منابع آب سطحی بی ‌بهره کرده است و ساکنین و وحوش این سامانه را به استفاد از منابع آب زیرزمینی (چشمه ‌ها، قنوات، چاه ‌ها) مجبور ساخته است. کمبود منابع آب قابل دسترسی برای حیات وحش به ‌ویژه در سال ‌های کم‌آبی و خشکسالی یکی از مهم ‌ترین عوامل کاهش میزان تولید مثل، افزایش مرگ و میر و در نتیجه کاهش جمعیت جانداران بوده است. محدوده پناهگاه حیات وحش قمیشلو بخشی از حوضه آبریز زاینده‌ رود است و بخش‌ هایی نیز در زمره حوضه نجف آباد، برخوار و علویجه را شامل می ‌شود.

مهم ‌ترین منابع آبی در منطقه پناهگاه حیات وحش قمیشلو رودخانه ‌های فصلی، چاه‌ ها، چشمه‌ ها، قنوات و آبراهه‌ های فصلی است. تنها رودخانه قابل ذکر در این منطقه خشکه‌ رود نام دارد که از مجموع دو مسیر آب فصلی تشکیل می‌ شود، اولی مسیر آبی که از اشن شروع شده و به طرف شرق ادامه دارد و دیگری مسیر آبی که از طرف جنوب غربی حوزه به طرف شمال شرق ادامه دارد. در انتها هر دو مسیر در منطقه علویجه بهم پیوسته و در نهایت از منطقه علویجه وارد دشت مورچه خورت می‌ شود. چون کمیت و کیفیت آب سطحی برای استفاده کشاورزی در این نواحی مناسب نیست، لذا از منابع آب زیرزمینی به این منظور استفاده می‌ شود.

سیلاب ‌های این حوضه به علت جنس و نوع خاک منطقه و عدم نفوذ کافی، سریع از منطقه خارج شده و حوضه تخلیه می‌ شود به همین دلیل سفره آب ‌های زیرزمینی در این منطقه ضعیف است، ولی تعداد زیادی چشمه موجود است که از بهترین آبشخورهای منطقه برای حیات‌وحش محسوب می ‌شود. قنوات موجود در منطقه عبارتند از قلعه قمیشلو، یاور، علویجه، دربند بالا و پایین، تنگ‌ شیران. چاههای موجود در منطقه نیز عبارتند از الهی ‌آباد، ذلول، آب بادی و کززار.

عوامل جذب گردشگر در منطقه

• مشاهده جمعیت مطلوبی از آهوی ایرانی و قوچ و میش
• گونه ‌های متنوع حیات‌ وحش اعم از گیاهی و جانوری (عامل جذب پژوهشگران و دانشجویان)
• مجاورت قلعه تاریخی قمیشلو با باغ قمیشلو
• مزارع موجود در منطقه

تعارضات و تهدیدهای منطقه

• عبور کنارگذر غرب اصفهان از منطقه و تقسیم آن به دو قسمت شرقی و غربی
• شهرک صنعتی بزرگ اصفهان در شمال شرق منطقه
• وجود میدان تیر و زاغه مهمات ارتش در قسمت شرقی و جنوب شرقی منطقه
• وجود دام در محدوده پارک ملی به دلیل عدم تخصیص بودجه مورد نیاز برای خریداری حقوق عرفی از سوی سازمان محیط زیست
• تعداد دام مازاد بر ظرفیت مراتع منطقه و چرا در خارج از فصل مجاز
• تصرفات و واگذاری های غیر قانونی از سوی ارگان های ذیربط
• شکار غیرمجاز

تجهیزات و امکانات حفاظتی

• پاسگاه سر محیط بانی شاه ماهور در شرق منطقه
• پاسگاه محیط بان خرسک در غرب منطقه
• پاسگاه محیط بانی قلعه یاور در جنوب منطقه
• پاسگاه میرزا قاسم بک در شمال منطقه که در حال حاضر به دلیل عدم وجود امکانات، این پاسگاه غیر فعال است.
• پاسگاه محیط بانی قمیشلو در باغ قمیشلو (مرکز منطقه)

قلعه‌های منطقه

قلعه قمیشلو

با توجه به اینکه منطقه قمیشلو یکی از شکارگاه ‌های تاریخی ایران به شمار می ‌آید و بارها در کتب تاریخی اواخر عصر قاجاریه از آن به‌ عنوان یک شکارگاه یاد شده است، در دوره ناصرالدین شاه مورد توجه ویژه قرار گرفت. در این منطقه «قلعه تاریخی قمیشلو» (قلعه شاهزاده قاجار) در دشتی پهناور بنا شده و از آثار تاریخی شهرستان تیران و کرون استان اصفهان به شمار می‌ رود. این قلعه تاریخی بدستور مسعود میرزا ظل‌ السلطان شاهزاده قاجار، جهت ییلاق و شکار بنا شده و بعد از وی نیز توسط پسرش صارم‌ الدوله مورد استفاده قرار گرفته است. «قلعه تاریخی قمیشلو» دارای بخش ‌های مختلفی از جمله شاه ‌نشین، حرمسرا، بارعام، مطبخ، اصطبل، شربت ‌خانه، محل اسکان تفنگچی ‌ها، رعایا و باغبانان و همچنین باغ بزرگی در سمت شرقی آن است. این بنا از معماری زیبایی برخوردار است. این قلعه که منسوب به دوران ناصرالدین‌ شاه قاجار است یکی از دیدنی ‌ترین آثار باستانی واقع در داخل منطقه محسوب می ‌شود. قلعه قمیشلو اتاق‌ های متعدد دارد و برج و باروی اطراف آن نشان‌ دهنده اهمیت قلعه است. مناسب بودن این منطقه و وجود تعداد زیادی شکار از انواع بز و بازن، ‌قوچ و میش و آهو باعث شد تا پسر ناصرالدین‌ شاه آن را به‌ عنوان یکی از زیستگاه‌ های قرق خود برگزیند و در آن قلعه زیبا و معروف قمیشلو را احداث کند.

قلعه شاه ‌ماهور

قلعه شاه‌ ماهور که متاسفانه کاملا تخریب شده و آثار بسیار کمی از آن در کنار قنات شاه ماهور دیده می‌ شود یکی دیگر از آثار تاریخی با ارزش در منطقه است.

قلعه یاور

این قلعه که بخش اعظم آن تخریب شده در حاشیه مزرعه قمیشلو واقع شده است.

مسیر دسترسی

با حرکت از اصفهان حدود یک ساعت بعد با گذر از جهاد آباد و دیدن تابلو پارک ملی وارد جاده خاکی می شوید و پس از یک ربع طی مسیر به پاسگاه سر محیط بانی شاه ماهور واقع در شرق منطقه خواهید رسید. پس از آن به سمت محل ابتدایی پیمایش حرکت کنید. می توانید از راهنمایی ‌های محیط بانان برای انتخاب مسیر بهتر استفاده کرده و به کمک دوربین، موفق به دیدن حیواناتی از جمله خرگوش، آهو و عقاب در اواسط مسیر شوید. البته احتمال مشاهده حیوانات در هوای خنک اوایل صبح بسیار بیشتر است. پس از پیمایش حدود نیمی از مسیر به کانکس دیدبانی کهوک می رسید که در نزدیکی چشمه و آبشخوری واقع شده، کل منطقه بیابانی و بدون درخت است، تنها در نزدیکی این چشمه دو درخت سایه انداخته که مکان مناسبی برای استراحت است. لازم به ذکر است که از اصفهان تا مقصد بیش از یک ساعت زمان نیاز دارید.

سایر جاذبه‌های گردشگری تیران و کرون

از مکان های مشهور و جاذبه های گردشگری این شهرستان که برخی شهرتی بی نظیر در کشور دارد می توان به امامزاده احمد بن محمد حنفیه نوه امام اول (ع) و فرزند محمد حنفیه و منطقه گردشگری نمونه چشمه مرغاب، امامزاده احمد رضا (ع) و سد خمیران، چشمه وامامزاده بابا لنگر و سایر امامزادگان و روستاهای کرون اشاره کرد. قلعه روستای جاجا از دیگر نقاط دیدنی این شهرستان است. همچنین از آثار تاریخی تیران و کرون وجود ۵۵ مسجد قدیمی است که ۱۶ مورد آنها بیش از هزار سال قدمت دارند که در این میان مسجد آقانوروز و مسجد سید و مسجد حاج سلیمان در حسینیه قدیم تیران به همراه مسجد خان یا امام حسن مجتبی در محله قدیمی سرپل تیران شاخص تر هستند.

 منبع: تریپ یار