دختر پلی منحصر بفرد در میانه

به گزارش سلام نو، یکی از پل‌ های منحصر به‌ فرد ایرانی که روزگاری به دلیل قرار گرفتن در مسیر بین‌ المللی و جهانی جاده ابریشم (شاهراه بزرگ خراسان) از بناهای کلیدی در تبادلات تجاری و فرهنگی برای اتصال شرق به غرب جهان قلمداد می‌ شده، پل تاریخی پلدختر در بیست کیلومتری جنوب شرقی شهرستان میانه در استان آذربایجان شرقی است. این بنا به احتمال قوی در دوره صفویه ساخته شده است.

لازم به توضیح است علاوه بر پل مذکور، در نقاط مختلف ایران پل‌ های متعددی با عنوان پلدختر معروف‌ هستند که گروهی از باستان‌ شناسان این وجه تسمیه را بر گرفته از الهه آناهیتا، فرشته آب در ایران باستان می‌دانند و حتی معتقدند در گذشته تندیسی از این ایزد بانو در طرفی از پل‌ ها قرار داده می‌ شد تا به یمن قداست این الهه، آب رودخانه طغیان نکند و سبب انهدام پل نگردد.

پل‌ دختر در بین راه میانه به زنجان و بر سر رودخانه قزل اوزن در شرق کوه قافلانکوه واقع شده است. این پل دارای سه چشمه بزرگی است که چشمه وسطی هم بلند تر و هم عریض‌ تر است و به این علت از وسط پل بطرفین دارای شیب است. آب برهای طرفین چشمه بزرگ از سنگ و بصورت مثلثی است. دهلیزها و کنودهایی در اطراف چشمه بزرگ به چشم می‌خورد که بوسیله دو نیم ستون چند ضلعی به استقامت پل می‌ افزاید.

از تاریخ ساختمان پل اطلاعات درستی در دسترس نیست. عده‌ ای از باستان‌ شناسان تاریخ پایه‌ های آن را به عهد ساسانی نسبت می‌ دهند ولی با توجه به شیوه معماری تاریخ ساخت آن را قرن هشتم هجری تخمین میزنند.

با توجه به نوشته های باستان شناسان و سیاحان و سیاستمداران و بویژه دکتر فوریه و ((جملی کارری))  که جملی  با صراحت در حین عبور از پل در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی می نویسد، این پل به تازگی بنا گردیده و دکتر فوریه با یقین ضمن اشاره به کتیبه آن، تاریخ پل را زمان شاه صفوی به سال ۱۴۰۲ هجری می نویسد و باعث شده عده ای نیز تاریخ بنای پل را عهد صفویان بدانند.

نظر برخی کارشناسان و سیاحان در مورد پل دختر میانه در زیر آورده شده است:

((جملی کارری)) که در زمان سلطنت شاه سلیمان صفویبه ایران مسافرت کرده، ضمن عبور از قافلانکوه در سفرنامه ای چنین می نویسد: دامنه قافلانکوه بسیار طولانی و به تدریج به رودخانه قیزیل اوزن منتهی می شود که روی آن پل سه چشمه و زیبایی بنا گردیده است. 

دکتر فوریه طبیب مخصوص ناصرالدین شاه ضمن توضیح مطالبی درباره میانه در کتاب ((سه سال در دربار ایران)) درباره پل دختر چنین آورده است: پلی که از روی آن گذشتیم عجیب است که بسیار خوب مانده است. این پل خرپشته مانند، از آجرهای محکم ساخته شده و سه دهانه مختلف العرض دارد. دهانه وسطی بلندتر است و کتیبه آن این است ((در عهد شاه صفی به سال ۱۰۴۲ هجری در دو سال تمام شد)).

مادام دیولافوا، سیاح و باستانشناس فرانسوی که از سال ۱۸۸۱ میلادی نقاط مختلف ایران را مورد بازدید قرار داده در سفرنامه خود در مورد پلدختر میانه چنین می‌نویسد: «این پل دارای طاق بزرگ هلالی شکل است به طول ۲۴ متر و در طرفین آن دو طاق مسطح دیگر دیده می‌شود که هر یک ۱۷ متر طول دارد و آب از زیر آنها با عمق زیادی می‌گذرد. عبور از خود رودخانه در مدت شش ماه از سال امکان‌پذیر نیست. طاق بزرگ مرکزی دارای کتیبه‌ای است با حروف طلایی که روی زمینه آبی‌رنگ نوشته شده است. این کتیبه قشنگ با رنگ آجرهای کهنه پل هماهنگی دارد و به مجموع بنا که میان دو کوه واقع شده عظمت مخصوص می‌دهد. نقشه این بنا بسیار منظم و با کمال مهارت ترسیم شده است. خلاصه آن‌که در تمام اوضاع آن هوش خردمندانه و فکر استادانه‌ای دخالت داشته است. مهارت استاد و مهندس آن از اینجا معلوم می‌شود که پایه‌ها را طوری ساخته‌اند که بتواند سنگینی طاق را تحمل کند. این پایه‌ها به ریشه‌ای تکیه دارند که بالای آن قوس مضاعفی است و می‌تواند در تمام نقاط در برابر سنگینی سقف مقاومت نماید و فشار مصالح همه‌جا متناسب باشد. کتیبه‌ای که آن را زینت داده ممکن است تاریخ بنای پل را معین کند.»

پروفسور پوپ در مورد پل میانه گفته : «شاید زیبا ترین پل موجود در ایران همان باشد که بر روی رودخانه قزل اوزن در جنوب میانه بسته اند . نسبت پل به بستر رودخانه چنان با شکوه است که از نظر زیبایی منظره بدیع آن با معماری سنتی ایران برابری می کند .

فضای طاقها از سطح معمول آب کمی بالاتر قرار دارد و اگر چه رفته رفته جمع و جورتر می شوند ولی روزنه های جبرانی برای موارد ضروری پیش بینی شده است. این ها با مساحت آجری در سطح پائین تری از سطح قوس قرار دارند. پایه های پل را با روکاری های زیبائی که شباهت به سبک گوتیک دارد استحکام بخشیده اند گل بندیل ها بارها مرمت شده و شکافهای کهنه حاکی از این است که پل بارها از زلزله صدمه دیده است.»

قارونیه مشاهدات خود را از پل دختر بدینگونه شرح می دهد: «این پل تمام از آجر و سنگ ساخته شده و طاقهای آنرا از داخل کنده اند این پل درنزدیکی کوه بلندی واقع شده است».
 

این پل بارها توسط افراد و شاهزاده‌های مختلف مورد مرمت قرار گرفته است. سنگ بنایی تاریخ مرمت پل را به وسیله شاه بیلم (باسو) به سال ۱۵۱۷ (۹۹۳ ) نشان می دهد. گویا نوشته دیگری تاریخ مرمت دوباره آن را به سال ۱۶۷۳ قید کرده اند. در اواخر قرن هیجدهم پل مذکور به وسیله آقامحمدخان قاجار تعمیر شده است. آخرین آن به سال ۱۳۱۳ توسط اداره کل باستان‌شناسی و اداره فرهنگ میانه واداره مرمت یافته است.

آخرین و اصلی ترین تخریب و شکست این پل در روز ۲۰ آذر ماه ۱۳۲۵ اتفاق افتاد. زمانی که قوای دمکرات به سرکردگی "سید جعفر پیشه وری " بر آذربایجان مسلط شده بود، هنگام عقب‌نشینی، چون بدست نیروی دولت مرکزی گرفتار نشوند، اعضای فرقه بتوسط مین قسمت وسطی پل و چشمه بزرگ آن را فرو ریختندکه تا حال مرمت نشده باقی است. بهمین خاطر این پل در اصطلاح محلی "سنیق کورپی" یعنی پل شکسته نیز نامیده می شود.

این یادگار دیرین سرزمین ایران در کنار سایر بناهای تاریخی موجود در این شهرستان مانند قلعه دختر، قلعه نجفقلی‌خان، کاروانسرای جمال آباد و پل شهر چای، روزگاری طولانی شاهد آمد و شد کاروانیان، تجار و مسافران ایرانی و خارجی بسیاری بوده که قرن‌ها مشغول نقل و انتقال فرهنگ و هنر در سایه‌سار داد و ستد به فلات ایران و سایر نواحی جهان بودند. به این طریق پل مزبور در امر بازبینی اعصار گذشته و احیای شاهراه ابریشم نقش شایان توجهی به عهده دارد و از این منظر دارای ارزش فراوانی است و باید با سیاست‌ ها و راهکارهای ویژه‌ای برای حفظ و صیانت از آن کوشید.

نزدیکترین مکان تاریخی به پل دختر میانه:

قلعه دختر میانه نیز در چند کیلومتری پل و بر بالای کوه مشرف به پل دختر و پل راه آهن قرار دارد.

 منبع: تریپ یار