سلام نو-سرویس گردشگری:قلعه فلک الافلاک از برجسته‌ترین آثار تاریخی به جا مانده از دوران ایران باستان است. این قلعه باستانی یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی خرم آباد به شمار می‌رود که در مرکز شهر واقع شده است. استان لرستان از گذشته‌های دور به‌دلیل دارا بودن چشمه‌ها و سرآب‌های پر آب و طبیعت سرسبز، مورد توجه بسیاری از پادشاهان ایران قرار داشت. قلعه فلک الافلاک نیز در بازه‌های مختلف زمانی محل استقرار پادشاهانی از حکومت‌هایی مختلف مانند ساسانیان، آل بویه، صفویان و قاجار بود.اسرار قلعه فلک الافلاک در طول زمان توجه باستان شناس بسیاری را به خود جلب کرده است. ساخت این قلعه روی صخره‌های کوهپایه‌ای و حفر چاهی عمیق در حیاط قلعه فلک الافلاک، از مهم‌ترین موارد مورد توجه کارشناسان هستند.
همه چیز راجب قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از زیباترین قلعه های تاریخی ایران و جاهای دیدنی استان لرستان در مرکز شهر خرم آباد است. در بسیاری از کتب و منابع تاریخی از این قلعه با عنوان «دژ شاپورخواست» یاد کرده‌اند. زمان ساخت بنای نخست فلک الافلاک به دوره حکومت ساسانیان بازمی‌گردد. در طول زمان به ساختمان این بنا بخش‌های مختلفی نیز اضافه شده است. در دوران حکومت صفویه و قاجار بیشترین تغییر را در این بنا ایجاد و بخش‌هایی به آن اضافه کرده‌اند.قلعه فلک الافلاک از زمان پادشاهی ساسانیان تا دوره حکومت قاجار با کاربری‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است قلعه فلک الافلاک روی تپه‌ای بلند و باستانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد. در گذشته این منطقه گذرگاهی میان کوه‌های زاگرس بود و از مهم‌ترین مسیرهای ارتباطی بین فلات مرکزی ایران با نواحی جنوبی و غربی کشور به شمار می‌رفت. قرار داشتن این منطقه در سرسبزترین جلگه‌های کوهپایه‌های زاگرس، وجود سرآب‌های خروشان و هوای عالی، موقعیت قلعه فلک الافلاک را متمایز می‌کردند. از طرفی تپه‌ای که قلعه فلک لافلاک روی آن قرار داشت، توسط دو رشته کوه از شمال به غرب و جنوب به شرق در اطراف جلگه لرستان احاطه می‌شد که مانند حصاری از این قلعه محافظت می‌کردند.در ساخت قلعه فلک الافلاک از آجر، خشت، سنگ و ملات استفاده کرده‌اند. وجود چاهی بسیار عمیق و راه فرار اضطراری در حیاط دوم قلعه، از نکات جالب توجه این بنا به شمار می‌روند. قلعه فلک الافلاک در طول تاریخ مورد استفاده بسیاری از حکومت‌ها قرار گرفته و کاربری‌های گوناگونی داشته است. در گذشته از این قلعه به‌عنوان مقر حکومت، پادگان نظامی، زندان، خزانه سلطنتی و سایر کاربری‌های نظامی و سیاسی استفاده کرده‌اند. در حال حاضر این قلعه باستانی را تغییر کاربری داده‌اند و به موزه باستان شناسی، مردم شناسی و آزمایشگاه مرمت آثار تاریخی تبدیل کرده‌اند تا عموم علاقه‌مندان به بازدید از آثار تاریخی بتوانند از این بنا دیدن کنند.در متون تاریخی به جا مانده از دوره‌های مختلف، از قلعه فلک الافلاک با عناوین مختلفی مانند «دژ سیاه»، «کاخ اتابکان»، «قلعه بالا»، «قلعه سفید» و «قلعه خرم آباد» یاد کرده‌اند. بنا بر مدارک موجود، فلک الافلاک جدیدترین عنوانی است که پس از ساخت اتاقی به همین نام بر فراز بلندترین برج قلعه فلک الافلاک در دوره قاجار، به کل این مجموعه داده شد. قدیمی‌ترین نام این بنا دژ شاپور خواست بود که در زمان ساسانیان برای آن انتخاب شد و تا قرن هفتم هجری هم‌چنان به همین نام شناخته می‌شد. پس از نابودی شهر شاپور خواست و ساخت خرم آباد، این قلعه را قلعه خرم آباد نامیدند.اطراف قلعه فلک الافلاک حصاری ۱۲ برجی قرار دارد. به نظر می‌رسد وجود این حصارها، شکوه و عظمت این قلعه و برج و باروی بلند آن، در انتخاب نام آن مؤثر بوده‌اند. نام قلعه فلک الافلاک در فهرست آثار ملی ایران به چشم می‌خورد و امروزه یکی از برجسته‌ترین آثار باستانی استان لرستان به شمار می‌رود.
هنر معماری
در ساخت قلعه‌های باستانی ایران طراحی حصار مناسب در معماری بنا اهمیت زیادی داشته است. از قلعه فلک الافلاک در دوره‌های مختلف تاریخی به‌عنوان دژ حکومتی استفاده کرده‌اند؛ به همین دلیل دیوارهای دفاعی از خط ساحلی رودخانه در جنوب شرقی به مساحت ۱۰ هکتار اطراف این قلعه را پوشانده‌اند. رودخانه خرم آباد نیز در بخش جنوبی قلعه فلک الافلاک مانند خندقی از آن محافظت می‌کرد.شکل کلی بنای قلعه فلک الافلاک پنج ضلعی منتظم است و برج‌های آن نیز ابعاد مختلفی دارند. جنس دیوارهای قلعه آهکی است و رطوبت را در خود نگه می‌دارد. داخل قلعه نیز مسیرهای زیرزمینی برای دفع آب حفر کرده‌اند. برای محافظت بیشتر از دیوارهای قلعه از کلاف بندی چوبی استفاده شده است. در هیچ قسمتی از قلعه فلک الافلاک تزیینات گچبری یا کاشی کاری وجود ندارد. در تمام سطوح و نماها آجرکاری‌های ساده به چشم می‌خورند. آجرکاری‌ها به‌صورت لوزی و برجسته هستند و روی دیوار غربی حیاط اول قلعه، طرحی اسلیمی میان دو نوار ساده از ملات ساروج به چشم می‌خورد.دو دروازه به نام‌های «گرداب» در مسیر کاروانسرای کرمانشاه و «خوز» در مسیر راست رودخانه خرم آباد راه‌های ورودی به شهر خرم آباد بودند و سه دروازه به نام‌های «دروازه شهر»، «دروازه پل» در دیوارهای شمالی قلعه و «دروازه قلعه» در جنوب دژ، دسترسی به قلعه فلک الافلاک را میسر می‌کردند. ۱۴ برج در گوشه و نمای این قلعه قرار داشتند که دو تا از آن‌ها برج دیده‌بانی بود. بخش جنوب غربی قلعه فلک الافلاک به شهر خرم آباد اشراف داشت. این قلعه در گذشته در بخش شرقی شهر خرم آباد قرار گرفته بود.در تصاویر بازسازی شده از قلعه فلک الافلاک توسط باستان شناسان در سال‌های قبل، قسمتی از دروازه پل در شمال غربی این قلعه، مسیر هشتی ورود به آن را نشان می‌داد. از بقایای این بخش می‌توان دریافت که این هشتی، گنبد آجری و مسیرهای ورود و خروج قرینه داشته است. روی رودخانه خرم آباد در نزدیکی این ورودی قلعه، پلی بود که معماری آن شباهت زیادی به پل‌های دوره صفویه داشت. برای مقاومت بیشتر، دیوارهای این قلعه را با شیب به‌سمت داخل از پایین به بالا ساخته‌اند تا از نشست احتمالی دیوارها جلوگیری کند. دیوارها نیز دو لبه هستند و قطر زیادی دارند.اطلاعات چندانی از مصالح استفاده شده در ساخت قلعه فلک افلاک وجود ندارد، اما قطعه‌های بزرگ سنگ در دیوارها دیده می‌شوند. در طول دوره‌های تاریخی بعد برای محافظت بیشتر روی دیوارها را با کاهگل پوشانده‌اند. در ساختار برج‌ها نیز از خشت و کاهگل استفاده کرده بودند و سپس با آجر روی آن‌ها را ترمیم کرده‌اند. متاسفانه بخش‌های زیادی از این قلعه تاریخی در طول زمان برای استفاده از مصالح به کار رفته در آن‌ها به دست حکومت‌های مختلف از بین رفته‌اند.
رازهای قلعه
قلعه فلک الافلاک یکی از پر رمز و رازترین آثار باستانی به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی است که کاوش‌های باستان شناسی و بررسی کارشناسان در طول زمان، بخشی از اسرار این قلعه را روشن کرده‌اند. چاه قلعه فلک الافلاک مرموزترین بخش این قلعه به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی مطالعه و بررسی کارشناسی به کمک متخصصان زمین شناسی، باستان شناسی، هیدرولوژی و معماری روی آن انجام داده است.کارشناسان با آثار و نشانه‌هایی در قلعه فلک الافلاک روبه‌رو شده‌اند که احتمال وجود قنات زیر آن را تقویت می‌کنند. گرچه تاکنون این فرضیه ثابت نشده است، به‌طور کامل نمی‌توان آن را رد کرد. چاه این قلعه دستکند است و آن را به‌صورت عمودی حفر کرده‌اند. عمق این چاه به بیش از ۴۰ متر و نیم می‌رسد و در شمال شرقی حیاط اول، پشت طاق نمای بلند قرار دارد. در حال حاضر منشأ آب این چاه را ریزش‌های جوی عنوان کرده‌اند، اما احتمال وجود قنات نیز وجود دارد.با توجه به ضعف دانش زمین شناسی در زمان باستان، تعیین و محاسبه محل حفر چاه و عمق مورد نظر آن، نکته جالب توجه کارشناسان است. به نظر می‌رسد نزدیکی قلعه فلک الافلاک به سرآب گلستان دلیل حفر چاه در این بخش از قلعه بوده است. دهانه چاه تا عمق ۱۵ متر گشادی بیشتری نسبت به نقاط پایین‌تر دارد و به‌تدریج قطر چاه کاهش می‌یابد.در دیواره‌های چاه قلعه فلک الافلاک ۱۵۰ حفره مکعبی به‌صورت قرینه وجود دارند که برای بالا و پایین رفتن از چاه آن‌ها را تعبیه کرده بودند. قدمت سفال‌ها و ملات استفاده شده در جدارهای سنگ چین چاه به دوره پیش از ساسانیان می‌رسد. جریان آب در کف این چاه هم چنان برقرار و آب آن قابل شرب است.در عمق چاه قلعه فلک الافلاک هنوز آب قابل شرب وجود دارد یکی از مهم‌ترین نکات در ساختن قلعه‌های باستانی، دسترسی مناسب به منابع آب شرب برای ساکنان قلعه بوده است. حفر چاه برای دسترسی به آب آشامیدنی در مواقع جنگ که امکان خروج و تهیه آب از چشمه‌ها و رودخانه‌ها وجود نداشته است، مهم‌ترین دغدغه معماران به شمار می‌رفت. مناطق کوهستانی به‌دلیل وجود صخره‌ها و زمین ناهموار سنگلاخی، سختی‌های بیشتری برای سازندگان داشته است. چاه قلعه فلک الافلاک یکی از معدود چاه‌های دستکند در صخره‌های آهکی است که آب مورد نیاز ساکنان خود را کاملا تأمین می‌کرد. در حال حاضر این چاه از جذاب‌ترین بخش‌های قلعه فلک الافلاک برای گردشگران است. در بخشی از حیاط قلعه فلک الافلاک، زیر اتاق‌های کوچک، تونلی کشف کرده‌اند که توجه کارشناسان را به خود جلب می‌کند. به نظر می‌رسد از این مسیر برای فرار در مواقع اضطراری استفاده می‌شده است.
نظر شما