سلام نو _ سرویس گردشگری: شیرمحمد اسپندار در سال ۱۳۱۰ هجری خورشیدی در بمپور بلوچستان متولد گردید. در نوجوانی به کراچی پاکستان رفت و در سال ۱۳۳۷ پس از کسب تجربه در زمینه موسیقی به ایران بازگشت. وی تا سال ۱۳۶۲ برای نواختن موسیقی بلوچی از تک نی هم استفاده می‌کرده‌است.
او موفق به کسب دکترای افتخاری موسیقی سنتی از کشور فرانسه و دیپلم افتخار نوازندگی در ایران شده‌است. تندیس او و نخستین دونلی در موزه تهران به یادگار گذاشته شده‌است.
شیرمحمد اسپندار، معروف ترین دونَلی نواز بلوچستان و ایران، مهم ترین و زیباترین مقام ها و آهنگ های بلوچی را نواخته‌است. تندیس او و نخستین دونلی درموزه تهران به یادگار گذاشته شده‌است. وی نواختن دونی را با نگاه کردن به انگشتان کسی که همزمان در دو نی می‌نواخته، فراگرفته‌است. در حال حاضر تنها نوازنده دو نی در ایران که در جشنواره پارسال و امسال جایزه ویژه جشنواره فجر را دریافت کرد متأسفانه شاگردی که کار وی را دنبال کند، ندارد.
دونلی چه سازی است؟
دونلی یا دونی یکی از سازهای محلی بلوچستان و از خانواده نی است. این ساز شامل دو نی است که نوازنده هنگام نواختن هر دو نی را در دهان خود قرار داده و نی مؤنث را اندکی پایینتر از نی مذکر قرار می‌دهد. تنها شش سوراخ نی مذکر از محل دمیدن مورد استفاده قرار می‌گیرند. نی مؤنث وظیفه واخوان را به عهده دارد. سه سوراخ صوتی آن از محل دمیدن ساز گاهی نواخته می‌شوند.
شیرمحمد اسپندار چطور چرا مهم است؟
هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی نواحی، درباره اهمیت استاد شیرمحمد اسپندار در اعتماد می‌نویسد: در آن سال‌هایی که جنگ تازه تمام شده بود، حدود سال‌های ۶۸ و ۶۹، من و آقای محمدرضا درویشی که به طور جدی به کار پژوهش در زمینه موسیقی نواحی در استان‌ها مشغول بودیم، اولین کسانی بودیم که سراغ آقای شیرمحمد اسپندار رفتیم.
آن زمان ایشان زندگی فقیرانه‌ای داشتند. کپری بود و دشواری‌های زندگی در وضعیتی که حتی آب آشامیدنی نداشتند. دعوتش کردیم به جشنواره نینوازان. با یک گروه کامل بلوچی آمدند که هم سازهای کوبه‌ای و هم سازهای بادی‌شان را معرفی کردیم. دونلی بلوچی هم بود. نل هم بود. نل یک ساز بلوچی است که وقتی دو تایش را با هم می‌نوازند، می‌شود دونلی. این طوری بود که اولین بار بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۷۰ شیرمحمد اسپندار به جشنواره ملی پا گذاشت و بعد از آن بود که دیگر کارش بالا گرفت.
شیرمحمد اسپندار چطور دونلی نوازی یاد گرفت؟
آقای شیرمحمد اسپندار، دونل‌نوازی را زمانی که در پاکستان بود از یک استاد پاکستانی یاد گرفته بود و بعد که به ایران آمده بود، ادامه داده بود. در آن زمان دونل در ایران از بین رفته بود و فقط نل می‌زدند. بعد از انقلاب هم ۱۳ سال طول کشید تا اینکه در سال ۱۳۷۰ ایشان به آن جشنواره آمدند و کارشان دوباره دیده شد و اوج گرفت. بعد از ایشان یکی، دو دونلی‌نواز دیگر هم روی کار آمدند. مثل آقای موسی بلوچ که در جشنواره موسیقی کار که در تهران برگزار کرده بودیم از ایشان دعوت کردم و آمدند و اجرا کردند و فیلم‌های اجرای صحنه‌ای‌اش نزد من محفوظ است. خدا رحمتش کند. چون شغل نوازندگی هزینه‌های زندگی او را تامین نمی‌کرد، مجبور بود کار دیگری هم بکند و با وانتش در جاده کار می‌کرد و در نهایت در اثر تصادف از دنیا رفت. به نظرم از نظر مهارت او تنها کسی بود که همپای شیرمحمد اسپندار دونلی‌نوازی می‌کرد. بعد مطلع شدم که چند تا جوان دیگر هم هستند که دونلی می‌زنند اما قطعا به قدرت شیرمحمد نیستند. شیرمحمد آدم باهوشی است و این هوشش خیلی به کار هنری او آمده.
او آهنگ‌هایی را که از رادیو و تلویزیون می‌شنید با ساز دونلی می‌نواخت. نه فقط آهنگ‌های بومی منطقه بلوچستان، هر آهنگی حتی آهنگ‌های لری، ترکی و... را. یعنی این تبحر را دارد که آهنگ‌های مناطق دیگر را هم بنوازد. از خصوصیات او آرامشی است که دارد. مردی آرام، متین و بسیار کنجکاو. این کنجکاوی در رسیدن او به جایگاه هنری امروزش بسیار موثر بوده. از نظر تخصصی درجه مهارتش از هر کسی در زمینه ساز دونلی بالاتر است. جوان‌هایی که امروز در سیستان و بلوچستان دونلی می‌نوازند، قدرت نوازندگی آنها در حد شیرمحمد نیست. شیرمحمد اسپندار بی‌شک تنها نوازنده با مهارت و متخصص ساز دونلی در ایران است. بی‌جهت نیست که نشان درجه یک هنری گرفته است.
غفلت از یک هنرمندان بی‌همتا
مدیران ارشاد در منطقه تا جایی که می‌توانند از هنرمندانی مانند شیرمحمد حمایت می‌کنند اما مگر یک مدیر در سطح استان چقدر توان کمک کردن دارد؟ متاسفانه در سطح وزارتخانه برنامه‌ای جدی برای حمایتی از هنرمندان به ویژه هنرمندان موسیقی نواحی وجود ندارد بنابراین دست مدیران منطقه‌ای هم بسته است.
نابغه موسیقی بلوچستان پیشتر در گفت‌وگویی با «ایران» بیان داشت: «وقتی مردم اوضاع زندگی من را می‌بینند، عبرت می‌گیرند و دیگر راه موسیقی را انتخاب نمی‌کنند. به عقیده من موسیقی نواحی دیگر بین مردم رونق ندارد، حتی در بلوچستان. کسانی که به موسیقی علاقه‌مند بودند دیگر بین ما نیستند همین امر باعث شد موسیقی از دست مردم گرفته شود...»
هوشنگ جاوید ادامه می‌دهد: تا جایی که می‌دانم شیرمحمد یک بار یک عمل جراحی داشت که هزینه آن بالا بود. به طور اتفاقی خانم لاله اسکندری که برای یک فیلم به منطقه آمده بودند در جریان مساله بیماری و هزینه بالای عمل جراحی ایشان قرار گرفتند و بخشی از هزینه عمل‌شان را پرداخت کردند. یعنی کسی داوطلبانه هزینه را تقبل کرد، بنابراین مشکل جای دیگر است. مشکل اختصاص ندادن بخش بودجه به مسائل معیشتی و از جمله درمان هنرمندان است. هیچ دولتی در این همه سال نیامد به این مساله توجه کند. هیچ راهکار و استراتژی مشخصی برای رفع مشکل معیشتی و درمان هنرمندان موسیقی نداشتند و نگاه‌شان به این هنر تفننی بوده. مشکل اصلی را باید در این نوع نگاه به موسیقی و به‌طور کلی به هنر دید.
آخرین وضعیت پدر دونلی نوازی ایران
الله‌بخش اسپندار پسر استاد شیرمحمد در سال ۱۳۹۹ درباره وضعیت پدرش گفت: «پدرم دیگر نمی‌تواند مانند سابق خارج از شهر برود و سازی بنوازد. او مدت‌هاست که بیمار است و در منزل بستری است و در این مدت علاوه بر آنکه از سوی مسئولان فرهنگی و حتی مسئولان شهرستان بمپور و استان هیچ حمایتی نبوده بلکه دلگرمی هم از سوی این دوستان ندیده‌ایم و در این مدت هیچ یک از مسئولان جویای حال پدر نبودند و به عیادتش نیامدند. البته شرایط این روزها کمی متفاوت است اما با این تفاسیر این دوستان یک تماس تلفنی را هم از ما دریغ کردند و باید بگویم نسل‌هایی چون شیرمحمدها دیگر باقی نخواهد ماند و این موسیقی ازبین خواهد رفت...
نکته دیگر اینکه مرداد ماه سال ۹۳ بزرگداشتی برای پدرم در تالار وحدت برگزار شد که در این مراسم آقای علی اوسط هاشمی استاندار سیستان و بلوچستان اعلام کرد خانه پدر به موزه موسیقی تبدیل می‌شود. از این قول و صحبتی که بیان شد تا آنجا مطمئن بودم که به خواهر و برادرهایم گفتم قرار است میراث فرهنگی خانه پدری را به موزه تبدیل کند و تصوری روی این ملک نداشته باشید اما متأسفانه ۶ سال گذشته و تا به امروز اتفاقی صورت نگرفته است.»
لیست آثار استاد شیرمحمد اسپندار
موسیقی بلوچستان، منتشر شده توسط مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، مجوز انتشار شماره ۱۱۱۸، تابستان ۱۳۷۹
آهنگ‌ها:
لیکو دلگانی
ذوالجلال - گواتی
ساز بادی - گواتی
مست قلندر (آوازی) - گواتی
ذهیروک جبل / غزل
مست قلندر - (بدون آواز) - گواتی
سوت
کردی (آوازی)
قلندر، مست قلندر - گواتی
ساز بادی - گواتی
سوت براهویی
کلمپور (ساز بادی) - گواتی (آوازی)
ساز بادی - گواتی
غزل / ذکر لا اله الا الله
لیکو دلگانی
اسپندار، منتشر شده توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، شماره ثبت: ۴۶۸۵ از کتابخانه ملی ایران، ۱۳۸۱
نظر شما