یخدانی جالب در کرمان

سلام نو _ سرویس گردشگری: شهر کرمان یکی از کهن ترین مراکز جمعیتی در کویر مرکزی ایران است اما مردمان این دیار از سالها قبل با ابتکار و نوآوری این شهر را به یکی از زیباترین شهرهای تاریخی ایران تبدیل کرده اند که نمونه این ابتکار سیستم آبرسانی، آب انبار و تولید یخ از صدها سال قبل می باشد بطوریکه بزرگترین یخچالهای دست ساز همچنان در این شهر خودنمایی می کنند.

یخ دان مویدی

شاید کمتر کسی بداند که تهیه و توزیع و انبار آب و حتی تولید یخ که در کرمان به هم پیوسته و دارای مکانیزم کاملا مشخصی بوده است، هم اکنون پس از صدها سال از احداث آنها همچنان پا برجا هستند و جزو آثار تاریخی این شهر کهن محسوب می شوند.

مهمترین منبع تامین آب در کویر مرکزی ایران قنات است، تمامی شهرها و مراکز جمعیتی ایران از گذشته تاکنون قنات را به عنوان بهترین راهکار برای تامین آب می دانند بطوریکه هم اکنون نیز بخشی از آب آشامیدنی در استان کرمان از طریق همین قناتها تامین می شود.

هر چند مبدا اصلی قنات ایرانیان هستند اما هیچ مدرک مستندی دال بر اینکه کدام شهر مبدا ساخت این اختراع زندگی بخش بوده است مشخص نیست با این وجود قناتهای کهن در استان کرمان به خصوص شهر بم نشان می دهد که کرمان یکی از نخستین مناطقی بوده است که از این اختراع ایرانیان بهره برده است.

در واقع قدیمی ترین قناتهای ایران هم اکنون در کرمان، یزد و خراسان وجود دارد و تعداد قابل توجهی از قناتهای کرمان همچنان در حال آبدهی هستند و برخی از این قنوات ثبت ملی شده اند.

کرمانی ها در زمانی که هنوز برق هم اختراع نشده بود یخچال اختراع کردند و با استفاده از خشت و گل و البته بناهای بسیار بزرگ که همچنان بسیاری از آنها در شهر کرمان پابرجا هستند سازه هایی ساختند که یخ را در اوج گرمای طاقت فرسای تابستان کویر نیز در خود نگاه می داشت. برای تامین آب این یخچالهای خشت و گلی عظیم، آب به وسیله این قناتها به انتهای یخدان هدایت می شد و همیشه چند نفر کارگر در این یخچالها در حال فعالیت بودند.

نوک این ساختاری مخروطی شکل به گونه ای ساخته می شد که حداقل میزان تابش آفتاب را جذب کند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث می شود که با وزش باد و استفاده از سایه ایجاد شده دمای هوا را به صورت محسوس کاهش می داد.

عناصر تشکیل دهنده یخدانها عبارتند از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ که بسیاری از آنها در کرمان پا برجا هستند که مهمترین آنها نیز یخدان مویدی است و دلیل این نام نیز این بود که آب این یخچال به وسیله قناتی به همین نام تامین می شد.

پلان مخزن دایره شکل است که گنبدی بر روی آن احداث کرده‌اند حصار آن نسبتا بلند و ۱۲ متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است. کاربری یخدان نیز در گذشته نگهداری یخ برای ایام تابستان مردم شهر بوده‌است.

کاربرد یخدان مویدی کرمان

اگر پای صحبت قدیمیهای کرمان بنشینید می گویند که در ساعات ابتدای صبح های تابستان فالوده فروشهای کرمانی که فالوده ای کرمانی، فالوده را در سایه یخچالها درست می کردند و به مردم می فروختند و مکانهایی برای تفریح و استراحت بوده اند، هنوز هم مردم کرمان از سایه یخدان مویدی کرمان استفاده می کنند و این بنا یکی از بزرگترین تفرجگاههای کرمان است.

اتاقکهای اطراف این بنا که متاسفانه در سالهای اخیر کاربرد غیر متناسبی نیز پیدا کرده است به گونه ای احداث شده که در تابستان خنک و در زمستان گرم است.

نحوه تهیه یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه می کردند که در شبهای زمستان بطور یکنواخت روی آن قرار می گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می بست وظیفه دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب های منجمد شده قبلی جلوگیری کند در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ گیری می تابید آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می کردند.

مقدار آبی که هر شب روی توده های منجمد از یخ های قبلی هدایت می شد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد و یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ گیر از چند سانتی متر تجاوز نمی کرد این شرط فنی به خوبی می رساند که یخچال سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ گیری را طراز کنند.

پس از آن تقریبا قطر یخ به ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر می رسید،یخ ها را قطعه قطعه کرده و به داخل منابع یخ که به مثابه همان آب انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ گیری قرار داشت می ریختند و انبار می کردند. در کف انبار یخ ، یک یا چند چاه پیش بینی شده بود تا آب هائی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ ها بوجود می آمد از کف انبار دور گردد و روی هر طبقه از یخ ها مقداری کاه می ریختند تا از چسبیده شدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ ها پس از تهیه بکار می رفت و دیگری برای بیرون آوردن آن در فصل تابستان.

منبع: تریپ یار