سلام نو _ سرویس گردشگری: آسبادهای نشتیفان، از بزرگترین و ممتازترین مجموعه‌های خشتی، گلی و چوبی در ایران است. این سازه معماریِ منحصربه فرد، قدیمی‌ترین بنا از این گونه در جهان است. آسبادهای نشتیفان، عنوان اولین کارخانه دنیا را یدک می کشد. این مجموعه، اولین مرکز در ایران است که در آن امکان استفاده از انرژی باد بر روی خشکی مهیا شده است. آسبادهای نشتیفان، پس از هزاران سال هنوز فعال و زنده است. مجموعه آسبادهای نشتیفان در سال ۱۳۸۱ به شماره ۷۴۹۰ به ثبت ملی رسیده است.
آشنایی با آسبادهای نشتیفان خواف
به بازدید از سازه‌هایی می‌رویم که چوب و خشت و گل ساختند تا به مدد بادهای ۱۲۰ روزه سیستان، گندمِ خلایق را آرد کنند. این سازه مهندسی شده منحصر به فرد، که نشان از هوش و ذکاوت نیاکانمان دارد، آس باد یا همان آسیاب های بادی ست که چشم نوازترین نمونه هایش را می توان در دیار آسبادهای ایران، نشتیفان خواف مشاهده کرد. از آنجا که آسیاب ها به عنوان اولین کارخانه های تاریخ محسوب می شوند، این مجموعه خشتی کم نظیر نیز که گفته می شود قدمتش به دوران صفویه باز می گردد.
با یک ساختمان، یک منبع انرژی، ماشین آلات، اپراتورها و در نهایت تولید یک محصول کارخانه ایست سنتی، که روزگاری در همه روستاهای شهر خواف رونق بسیار داشته به گونه ای که تنها روستای بی آسباد این منطقه، به عنوان بیاس آباد (روستای بدون آسباد) معروف شده است.
نکته خوشایند آن است که در مجموعه آسبادهای نشتیفان خواف، تاریخ زنده است و طنین صدایی از گذشته شنیده می شود، چرا که از میان ۳۲ آسباد نشتیفان، ۶ آسباد هنوز قابلیت تبدیل گندم به آرد را دارد و آسیابانی سالدیده به نام آقای اعتباری که خود گنجینه زنده بشری ست با چرخش این آسبادها چرخ زندگی خود را می چرخاند و عطر خوش نان را که از آرد این آسبادها پخته می شود به اهالی نشتیفان هدیه می کند. اگر چه در عصر تکنولوژی های نوظهور و در هیاهوی تحولات شگرف زندگی، جایگاه آسبادها می تواند حقیقتی شبیه به افسانه ها باشد اما بدون شک عظمت، زیبایی و خلاقیت به کارگرفته شده در این شاهکار باستانی که ثبت ملی نیز شده، گردشگران و مهندسان خارجی را به بهت و حیرت وا می دارد.
نشتیفان عبارتی ست متشکل از دو واژه نَش و تیفان، نَش محلی شده نیش است و کنایه به نیش عقرب دارد که در این منطقه به وفور یافت می شود، و تیفان نیز محلی شده توفان است و اشاره به بادهای موسمی این ناحیه از ایران دارد. با این حساب می توان گفت نشتیفان، محلی ست که در معرض نیش توفان قرار دارد.
بخش های آسبادهای نشتیفان خواف
پَرخانه (قسمت بالایی): قسمت بالایی آسبادهای نشتیفان که در گویش محلی به آن پرخانه گفته می شود، جریان بادهای ۱۲۰ روزه سیستان را به دام می اندازد تا با انتقال باد به قسمت پایینی آسباد، سنگ آسیاب را به چرخش درآورد. در قسمت پشتی پرخانه، دهانه ای قرار دارد که به آن درباد می گویند، درباد که رو به شمال دارد، تنها ورودی باد به داخل آسباد است که نشانی از هوشمندی مهندسی گذشتگان دارد، چراکه باد پس از عبور از این دهانه، تنها به یکی از پره ها برخورد کرده و انرژی بیشتری پیدا می کند. علاوه بر درباد، در پرخانه هر آسباد، یک دریچه به ابعاد کانال کولر وجود دارد که کارایی جالب خود را در بخش آس خانه نشان می دهد.
آس خانه (قسمت پایینی): قسمت پایینی آسبادهای نشتیفان که در زبان محلی به آن آس خانه گفته می شود، محلی ست که سنگ آسیاب در آن نِشسته تا فرایند تبدیل گندم به آرد انجام گیرد. دریچه ای که در بخش پرخانه به آن اشاره شد، در این قسمت تاثیر خود را بر فرایند آسیاب کردن گندم نشان می دهد. این دریچه که از اجزای اصلی آسباد است، بر روی دیوار قرار گرفته و در واقع حکم کولر یا پنکه طبیعی را دارد و به محض وزش باد، آسیابان را مطلع می کند که آسباد به زودی به کار می افتد؛ و در ادامه این کولر طبیعی به فرایند پاک سازی و جداسازی گندم از کاه و ریگ و شن کمک می کند. جالب است بدانید علاوه بر این موارد، آسیابان های زحمتکش می توانند در کنار خنکای این حفره، یک استراحت دلچسب نیمروزی را در روزهای سوزان تابستان تجربه کنند.
قبرستان تاریخی: در قسمت پشتی آسبادهای نشتیفان، قبرستانی قدیمی و منحصر به فرد، با سنگ مزارهایی قدبرافراشته وجود دارد؛ ارتفاع این سنگ قبرها ارتباط مستقیمی با مقام و منزلت، و اهمیت صاحبان گور دارد.
از آنجا که بادهای ۱۲۰ روزه، جهت شرقی و شمالی دارند و آسبادهای نشتیفان نیز با وزش این بادها به چرخش در می آیند، لذا با یک تدبیر و دوراندیشی دقیق و ایجاد قبرستان در این منطقه، مانع از ساخت و ساز در جهت وزش باد شدند تا چرخ این آسباد برای همیشه بچرخد.
طرز کار آسبادهای نشتیفان خواف
طرز کار آسبادهای نشتیفان بدین گونه است که چرخ و پرِ غول آسایی که ۴۸ باهو، ۳۲ پر و ۸ درگاه دارد را در جهت وزش باد و بر بام آسیا می گذارند، باد پس از عبور از دروازه ای بادگیر (درباد) به درگاه های هشت گانه می رسد و چرخ و پر را به گردش در می آورد. از حرکت چرخ و پر، نیرویی به تیر آسیا وارد می شود و از آنجا که سر دیگر تیر به سنگ رویین آسیا متصل است پس سنگ نیز می چرخد و چوب کوچکی به نام لک لکی را با خود به گردش در می آورد.
حرک لک لکی باعث ارتعاش ناودونی (دول بره) می شود و به همین سبب، گندم آهسته آهسته به وسیله ناودونی از دول گندم به حفره میانی سنگ هدایت می شود و با چرخش سنگ ها برهم، گندم به صورت آرد، آماده جمع آوری می شود. طبیعی ست هرچقدر سرعت وزش باد بیشتر شود سنگ آسیا سریع تر می چرخد، حرکت لک لکی تندتر و در نهایت گندم بیشتری آرد می شود. هنگامی که وزش باد بسیار شدید است ابزاری به نام تخت وحشت که در حفره زیر سنگ ها قرار دارد همچون ترمز عمل می کند و در صورت لزوم می تواند حرکت سنگ و آسباد را کُند و یا از گردش بازدارد.
جالب است بدانید بی نظمی در وزش باد هیچ اخلالی در کار آسباد و آسیابان وارد نمی کند، به گونه ای که آسیابان می تواند ۱۵۰ کیلوگرم گندم را در پرخو ریخته و ساعت ها محل کار خود را ترک کند، اگر باد بوزد تمام اجزای آسباد چون کارخانه ای اتوماتیک به کار می افتد و گندم ها آرد می شود چرا که این تشکیلات شگرف، تنها بی حضور باد است که معطل می ماند.
منبع: کارناوال
نظرات