پر نقش‌ترین کلیسا ایران در ماکو

سلام نو _ سرویس گردشگری: قره کلیسا ماکو، کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس که به‌عنوان اولین کلیسای جهان مسیحیت شناخته می‌شود، از جاذبه‌های مذهبی و مکان های دیدنی آذربایجان غربی است که در ۲۰ کیلومتری چالدران واقع است و به‌همراه دو کلیسای «زور زور» و «سن استپانوس»، جزو یکی از میراث جهانی ایران به شمار می‌روند.

درباره قره کلیسا ماکو

قره کلیسا یکی از زیباترین و پرنقش‌ونگارترین کلیساهای ارمنیان در ایران است که به‌عنوان اولین کلیسای جهان مسیحیت شناخته می‌شود. این کلیسا روی مزار تاتائوس؛ یکی از حواریون حضرت مسیح (ع) احداث شده است و تاریخچه ساخت آن بر اساس اسناد موجود، به بعد از شهادت تاتائوس مقدس توسط جانشین پادشاه ارمنستان می‌رسد.

این کلیسا در دل شهرها و روستاهای ترک‌نشین و مسلمان‌نشین قرار دارد و تجمع سالانه مسیحیان برای برگزاری مراسم مذهبی با استقبال قابل‌توجه شیعیان منطقه همراه بوده و برخی از مردم منطقه نیز میزبان مسافران این آیین مسیحی هستند. این بنای تاریخی و مذهبی به‌دلیل داشتن معماری بی‌نظیر در تیرماه سال ۱۳۸۷ در سی و دومین نشست میراث جهانی یونسکو در کبک کانادا، به‌همراه دو کلیسای سن استپانوس و زور زور در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

داستان قره کلیسا

تاتائوس یکی از حواریون عیسی مسیح بود که در حدود سال ۴۰ میلادی به دعوت «آبکار»، پادشاه ارمنستان، برای تبلیغ دین مسیحیت راهی این سرزمین شد. بعد از مرگ آبکار، فردی به نام سانادروک به پادشاهی رسید. وی به‌همراه دخترش که «ساندخت» نام داشت، دین مسیح را پذیرفتند؛ اما اندکی بعد سانادروک این دین را ترک کرد و با تاتائوس به مخالفت برخاست. در سال ۶۶ میلادی تادئوس مقدس به‌همراه ساندخت و چند نفر دیگر که به دین مسیحیت ایمان آورده بودند، به دستور این پادشاه دستگیر شدند و پس از شکنجه به قتل رسیدند و تادئوس مقدس در مکان فعلی دیر مدفون شد. بعدها روی قبر او نمازخانه کوچکی ساختند و در قرن هفتم میلادی، این نمازخانه به کلیسای بزرگی تبدیل شد.

روایت دیگری که پیرامون ماجرا وجود دارد این است که تاتائوس وقتی به ارمنستان آمد برای پیروان خود کلیسایی ساخت و وقتی که توسط سانادروک به قتل رسید او را در محراب همین کلیسا به خاک سپردند. دختر پادشاه نیز در نزدیکی این کلیسا دفن شده است که در خال حاضر آرامگاهش در نزدیکی این کلیسا قرار دارد.

وجه تسمیه قره کلیسا

کلیسای تادئوس مقدس، که نام دیگر قره کلیسا است، در زبان ارمنی «سورپ تادئوسی وانک» (به زبان ارمنی: Սուրբ Թադէոսի վանք و به لاتین: Surb Tadeosi vank) نامیده می‌شود. این کلیسا در بین ارمنیان به تاده مقدس معروف است و مورخان سده هشتم هجری به بعد نیز در آثار خود از آن با نام قرا کلیسا نام برده‌اند. تصور می‌شود به کار بردن واژه «قره» برای این کلیسا که در زبان ترکی به‌معنای سیاه است، به‌علت استفاده از سنگ سیاه در ساختمان آن باشد؛ هرچند زبان مردم آذربایجان تا قبل از نفوذ زبان ترکی، زبان آذری (زبان باستانی آذربایجان) بوده است و مطمئناً در ادوار پیش از سده هشتم هجری قمری، کلیسای طاطاووس نامی دیگر داشته است.

در گویش‌های تاتی و هرزنی که از زبان آذری هستند واژه‌های «کله» یا «کالا» به معنی «بزرگ» است. قرا در زبان ترکی آذری به معنی بزرگ است و خود تغییر یافته واژه «کلان» است؛ بنابراین قرا کلیسا در اصل «کارا کلیسا» یا «کالا کلیسا» بوده است.

از آن جایی که ارمنی‌ها به دیرها، مجتمع فرهنگی، هنری، ادبی و دینی «وانک» می‌گویند، وانک تاتووس همانند سایر وانک‌های ارمنی‌ها، محل اجتماع طلاب و خطاطان و خوش‌نویسان، فلاسفه، مورخان و دانشمندان بود و کتابخانه وانک نیز مورد استفاده آنان قرار می‌گرفت و کلمه وانک با مفهوم نام آذری کلیسا «کارا» کاملاً مطابقت دارد؛ در حال حاضر نیز این کلیسا به نام «قرا کلیسا» یا «قره کلیسا» معروف است.

معماری قره کلیسا

قره کلیسا معماری زیبا و چشم‌نوازی دارد و در میان کلیساهای ایران زبانزد است و ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. از جمله مهم‌ترین شاخصه‌های قره کلیسا می‌توان به تزیین این اثر باستانی با داستان‌های شاهنامه اشاره کرد که زیبایی خاصی به این اثر بخشیده است. تکنیک و حجم‌پردازی این کلیسا نیز در نوبه خود از کم‌نظیرترین پرداخت‌های هنرهای تجسمی است. نقش برجسته‌های کلیسا در نهایت زیبایی، ظرافت، تناسب و با مضامین مرتبطی به دست هنرمندان باذوق، باتجربه و بامهارت اجرا شده‌اند. مساحت قره کلیسا ۶,۲۸۵ متر مربع است که با دیوارهای بلند و برج و بارو محصور شده و شباهت بسیاری به کلیسای «اچمیادزین» ارمنستان دارد.

این کلیسا دو بخش دارد که بخش قدیمی با سنگ‌های تراشیده و سیاه و بخش جدید نیز با سنگ‌های سفید ساخته شده و با دو گنبد زیبا در اندازه‌های ۲۴ و ۱۸ متر مزین شده است. در اطراف این مکان نیز ۴۴ باب دیر وجود دارد.

کلیسای جامع طاطاووس مقدس شامل مجموعه‌ای از فضاهای جانبی مشتمل بر دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق است که به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشته است. علاوه بر آن، زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق‌ها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه، دخمه‌ای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیاط جانبی غربی است.

اگر به مقطع کلیسای طاطاووس نگاه کنید، تمام بنا به‌صورت یک ساختمان واحد دیده می‌شود. برخلاف معابد اولیه ارمنی‌ها که به‌شکل مربع است، این کلیسا مستطیل شکل است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمتی است که از زلزله ۱۳۹۱ میلادی محفوظ ماند و شامل محراب و اتاق‌های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک است.

قسمت خارجی قره کلیسای ماکو، دارای طرح‌های معماری جالب و زیبایی شامل نقش‌های گل و بوته، تصاویر انسانی، شکل حیوانات و نقوشی مشتمل بر وقایع داستانی است. با توجه به ویژگی‌های معماری در این بنای تاریخی، وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و ورودی اصلی آن، این بنا حکم قلعه نیز دارد. در چهار جهت قلعه، پنج برج دیده‌بانی به‌شکل یک قوس قرار گرفته است.

همچنین مقبره ساندخت، شاهزاده ارمنی که به سبب عقیده‌اش به مسیحیت به شهادت رسید بر بالای تپه‌ای در مجاورت کلیسا قرار دارد. در محوطه داخلی کلیسا چندین سنگ قبر و نیز یک حوض سنگی وجود دارد و نقش برجسته‌های فراوانی روی دیوارهای بیرونی کلیسا نقش بسته‌اند. سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به‌شکلی زیبا تزیین شده است. در محوطه داخلی کلیسا و روی دیوار، محلی برای روشن کردن شمع وجود دارد.

منبع: کجارو