زیباترین میراث جهانی یونسکو در شوشتر

سلام نو _ سرویس گردشگری: امروز سفری خواهیم داشت به جنوب ایران عزیزمان تا با یکی از آثار پادشاهان هخامنشی آشنا شویم که سنگ بنایش را به داریوش بزرگ نسبت می دهند. این ساختار حیرت انگیز را با عنوان سازه های آبی شوشتر می شناسند که در گوشه ای از استان خوزستان جا خوش کرده است و علاقه مندان را به سوی خود می خواند. سازه هایی که هنوز هم شکوه گذشته را دارند و یکی از افتخارات ایرانیان در فهرست میراث جهانی یونسکو به شمار می روند. با دیدن این مجموعه می توان به برگی از تاریخ این سرزمین پی برد و روزهای شکوهمندی را در آن جستجو کرد.

سیر تاریخی بند میزان در شوشتر

برای کشاورزی باید زمین را با آب رودخانه آبیاری کرد که به دلیل پایین بودن سطح رودخانه از زمین ها باید آب را بالا آورد. امروزه آب را از رودخانه پمپ می کنند اما در گذشته خبری از پمپ نبود؛ پس سازه ای به نام بند را به وجود آوردند که عمود بر رودخانه ساخته می شد و با مسدود کردن جریان آب، سطح آن را بالا می آورد.

بند با سد متفاوت است؛ سد را می سازند تا آب را پشت آن ذخیره کنند؛ اما بند را می سازند تا سطح آب را بالا بیاورند. آب از روی بند سرریز می شود؛ اما سد اجازه عبور آب را نمی دهد.

بند میزان سازه ای انسان ساخت است که پیشینه اش به دوران ساسانی باز می گردد و ساخت آن را به شاپور اول ساسانی نسبت می‌دهند. این بند، همان طور که از نامش پیداست، برای میزان یا تنظیم کردن آب رودخانه کارون بین دو شاخه بوده است.

بند میزان آب کارون را به دو بخش تقسیم کرده و آن را به نسبت های ۲ و ۴ در رودهای گرگر و شُطِیط جاری می سازد. به دلیل میزان نسبت ها، رود گرگر را دودانگه یا مسرقان و رود شطیط را چهاردانگه هم می خوانند. گرگر با حدود 40 متر عرض در ابتدای شهر شوشتر توسط بند میزان از کارون جدا شده و در منطقه بند قیر در جنوب شوشتر دوباره در شاخه اصلی جاری می شود.

گفته می شود در محل بند قیر، شهری ساسانی به نام روستاگ کواذ (رستم کواذ) وجود داشته و در منابع عربی اغلب به صورت رُستقباذ یا رستقاباد از آن یاد شده است. بعدها این مکان عَسْکر مکرم (عَسْکر عربی شده لشکر فارسی است) نام گرفت. عسکر مکرم یکی از ضراب خانه های سلسله آل بویه در قرن یازدهم نیز بود.

شُطِیط رودی است که در بدو ورود به جلگه خوزستان شکل می گیرد. شطیط و گرگر در نهایت با رود دز ادغام می شوند و کارون بزرگ را شکل می دهند.

مصالح بند میزان، میراث جهانی یونسکو

بند میزان را با استفاده از سنگ تراشیده شده شوشتر و ساروج ساخته اند. ساروج از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن و نوعی ملات است که برای ساختن آن از خاک رس و آهک استفاده می کنند. نمای بند میزان به صورت چند منحنی به هم پیوسته است و 10 دهانه آب رو دارد.

9 دهانه در ضلع شرقی قرار دارند و دهانه دهم که پهن تر است در غرب واقع شده است. بعد از دهانه دهم بند به صورت دیوار به سمت غرب امتداد می یابد تا به زیر پایه های برج تاریخی کلاه فرنگی می رسد.

با کمی توجه به تاریخ شوشتر می توان به اهمیت بند میزان پی برد. همین بس که شکسته شدن این سد ازدیاد فقر و بدبختی در شوشتر را به بار آورده و پابرجا بودن آن به‌ همراه دیگر سازه‌های آبی شوشتر باعث آبیاری ۴۰ هزار هکتار دشت شده است.

این بند چند دهانه دارد که مهم ترین آنها دهانه‌ای است که تنظیم آب دو شاخه رودخانه را بر عهده دارد. اگر دِبیِ گرگر بیشتر از یک سوم شود، این دهانه آن را به شاخه شطیط منتقل می کند و عکس آن نیز آب اضافی شطیط را به گرگر می ریزد.

امروزه دهانه های این بند تاریخی، توسط شاخ و برگ و تنه درختان مسدود شده اند و این اتفاق فشار آب بر بدنه این سازه آبی را به دنبال دارد. آسیب به این بند جریان آب به سمت مجموعه آبشارهای شوشتر را نیز کند می کند و مقدمات تخریب آنها را فراهم می آورد.

منبع: کارناوال