برج چهل دختر؛ جاذبه‌ای بی‌همتا در دامغان

سلام نو _ سرویس گردشگری: در این اثر کهن، از خط به جای تصویر آن هم برای تزئین استفاده شده است که خود از شاخصه‌های معماری ایرانی در عصر میانه است؛ عصری که در آن زمان ایرانیان و هنرمندان ایرانی از خط کوفی در نوشتن و کلام به طور معمول استفاده می‌کردند و این نوع تزئین در برج چهل دختران، تزئینی همراه با قداستی بی‌نظیر را به ارمغان آورده است.

باتوجه به اسناد و متون ثبت شده به نظر می‌رسد که برج همانند بسیاری از بناهای عصر میانه که بیشتر به منظور آرامگاه، زیارتگاه و یادبود ساخته می‌شد، به عنوان یک آرامگاه خانوادگی احداث شده است.

آشنایی با برج چهل دختر دامغان

بنای آجری گنبد چهل دختر دامغان که قدمت آن به دوران سلجوقی برمی گردد در سال 466 هجری به دستور ابوشجاع موسوم به اسفاربکی بن اصفهانی ساخته شده است. این برج در مرکز شهر دامغان در خیابان امام خمینی واقع شده است.

بنا دارای محیط خارجی 23 متر، قطر داخلی 5/5 متر و حدود 15 متر ارتفاع است. در قسمت تزیینات آجری بالای گنبدکتیبه ای به خط کوفی وجود دارد که ابتدای آن جمله (( امر ببناء هذالقبه الامیر الجلیل ابوشجاع اسفها)) و در قسمت آخر آن(( ثلثمائه))آمده است. کتیبه دیگری نیز به خط کوفی در بالای درب تازه نصب شده این گنبد وجود دارد. در داخل گنبد قبری ساده و گچی به ابعاد 74×216 و ارتفاع 30 سانتی متر بدون تزئین و سنگ نبشته وجود دارد. داخل برج نیز با گچ سفید شده است.

داستان مربوط به سال ۶۱۹ میلادی است. یکی از شاه‎دخت‎های دربار سامانی به همراه 39 تن دیگر از یارانش در حال گریز است. این 40 دختر، سرزمین‎ها را درمی‎نوردند تا به جای امنی برسند. سپاهیان دشمن نیز در پی آن‎ها می‎روند ولی موفق به دستگیری چهل دختر دربار سامانی نمی‎شوند. تا آن‎که این چهل‌تن برای همیشه ناپدید می‎شوند. از آن پس و بر مبنای این داستان، برج‌ها یا قلعه‌های زیادی را به نام «چهل دختران» نام‎گذاری می‎کنند. این داستان نه فقط در ایران، بلکه در افغانستان، ازبکستان و تاجیکستان و حتی ترکیه، گرجستان و اوکراین هم بر سر زبان‎هاست و بناهایی با این نام را می‎توان در این کشورها یافت.

اما پیشینه برج چهل دختران دامغان را به آتشکده زرتشتیان نسبت می‎دهند و تاریخ بنای آن را در دوره پیش از اسلام می‎دانند. با این‎حال عده‌ای از مردم سمنان معتقدند این برج را چهل دختر که دست از تعلقات دنیوی کشیده بودند با مصالحی از جمله گل و خشت ساخته‌اند تا در آن خلوت گزینند و به عبادت مشغول شوند.

درخصوص برج چهل دختران سمنان، عقیده جالبی نیز وجود داشت و آن بخت‎گشایی برای دختران بود. دختران دم‌بخت برای باز شدن بخت خود، مشتی سنگ را از داخل بنا، به خارج آن پرتاب می‎کردند. اگر سنگ‎ها به فضای بیرونی می‎افتادند، دختران در همان سال در انتظار شوهر می‎ماندند و اگر سنگ‎ها درون بنا به زمین می‎افتادند، این دختران باید تا سال آینده صبر می‎کردند!

معماری بی‌نظیر برج چهل دختر دامغان

محیط بیرونی این بنا ۳۲ متر است اگرچه از نظر مساحت برج کوچکی به حساب می‌آید اما چیزی که باعث معروفیت این بنا شده نحوه آجرکاری، کتیبه‌، معماری و نوع مصالح آن است که باعث شده برج چهل دختر حدود ۱۰۰۰ سال بدون آسیب دیدگی پابرجا بماند. این برج که در واقع آرامگاه خانوادگی است در فاصله ۲۷۵ سانتی متری مقبره قرار گرفته است.

برج چهل دختر دامغان به صورت مدور و در ارتفاع ۱۵ متری از سطح زمین ساخته شده است. قطر داخلی این بنا ۵.۲ متر و قطر خارجی آن ۷.۸ متر است. اگر به نمای ظاهری برج چهل دختر توجه کنید متوجه می‌شوید که شامل دو قسمت می‌باشد.

قسمت عمده حدود دو سوم از سطح زمین که به صورت ساده آجرکاری شده است و قسمت دیگر آن کتیبه ای است که با خط کوفی نوشته شده است و در بالا وپایین آن نوارهای تزئینی آجری قرار گرفته است. در آخر هم گنبدی مخروطی شکل دارد که روی این مقبره قرار گرفته و نحوه‌ آجرکاری آن هم به صورت ساده می‌باشد.

آجرهای برج چهل دختر به قدری ماهرانه و ظریفانه روی همدیگر قرار گرفته است که گویی در ساخت آن از ملاتی استفاده نشده است.
این برج دارای دربی چوبی است که در قسمت جنوبی برج قرار گرفته است که در سال‌های اخیر ساخته ونصب شده است. قبل از ورود به برج نیز کتیبه‌ای دیگر بالای درب قرار گرفته که آن هم به خط کوفی نوشته شده و گفته می‌شود نام سازنده‌ی برج چهل دختر بر روی آن حک شده است.
قسمت ورودی این برج دارای ۲ متر و نیم ارتفاع و حدود ۲ متر عرض می‌باشد. از آنجایی که خطوط دور تادور و کتیبه ‌بالای درب این مقره به خط کوفی است، خواندن متن آن مشکل است.

برج چهل دختر دامغان، دوار و بدنه‌ی آن به شکل استوانه‌ است و در ساخت آن از اصول ریاضیات بهره برده‌اند. مصالح مورد استفاده در آن نیز آجرهای ظریفی هستند که به گونه‌ای هنرمندانه کنار هم چیده شده‌اند.

چینِش این آجرها به صورتی است که گویی هیچ‌گونه ملاتی بین آجرها وجود ندارد. علاوه بر آن، بدنه‌ی استوانه‌ای شکل برج از پایین به بالا کم‌کم تغییر قطر می‌دهد که این ساختار بسیار جالب توجه است.

قسمتی از بدنه‌ی برج به مدخل ورودی اختصاص دارد که دارای ارتفاع ۲.۵ متر و عرض ۲ متر است. این مدخل به یک دهلیز کوچک شباهت دارد.

در دو طرف مدخل، ستون‌های کوچک و استوانه‌ای شکلی وجود دارند که بر روی آن‌ها تاق‌های هلالی شکلِ زیبایی مشاهده می‌شوند. این ستون‌ها بر روی یک قاعده‌ی چهارگوش به ارتفاع ۲۵ سانتی‌متر قرار گرفته‌اند.

علاوه بر آن، ستون‌های کوچک اطراف مدخل دارای تزیینات بسیار زیبایی نیز هستند. این تزئینات با آجرهای نیمه‌ی آغشته به ملات انجام شده اند.