سلام نو _ سرویس گردشگری: گنبد هارونیه در شهر توس، به فاصله ۲۵ کیلومتری شمالغربی مشهد و ۶۰۰ متری آرامگاه فردوسی قرار گرفته است که آن را کهنترین بنای بر جای مانده در شهر توس می‌دانند.
جایی شبیه به مقبره یا خانقاه که یادگاری است از قرن هشتم هجری قمری. هارونیه را به «امام محمد غزالی» نسبت می‌دهند چرا که در کنار این بنا، سنگ سیاهی به عنوان یادبود امام محمد غزالی از عرفای سده پنجم و ششم هجری به چشم میخورد.
سبک معماری هارونیه را برگرفته از سبک آذری می‌دانند و پس از پژوهشهای انجام شده بر روی گنبد هارونیه، با وجود نام امام محمد غزالی در جوار این بنا، هنوز کاربری آن به درستی مشخص نیست.
آشنایی با گنبد هارونیه
بقعه هارونیه از اماکن تاریخی کشورمان است که شبهات بسیاری در مورد تاریخ احداث آن وجود دارد. هیچ باستان شناس و مورخی هنوز موفق نشده است که تاریخ دقیق ساخت این بنای شکوهمند را بیان کند: برخی از کارشناسان معتقدند این مکان در قرن هفتم هجری احداث گردیده و برخی دیگر قدمت آن را به دوران پیش از اسلام نسبت می‌دهند.
جالب است بدانید که عده ای از مردم نیز به دلیل نام این بنا تصور می‌کنند که گنبد هارونیه در زمان پنجمین خلیفه عباسی، هارون الرشید احداث گردیده است؛ اما حقیقت این است که هارون الرشید زمانی که قصد داشت برای سرکوب اعتراضات مردم راهی خراسان گردد، در طول سفر بیمار گردید و در توس جان باخت.
او در طول حیات خود هیچگاه فرصت ساخت چنین بنای باشکوهی را نیافت. اما چیزی که همگی محققان بر سر آن توافق نظر دارند این است که بنای گنبد هارونیه پس از حمله مغول به ایران احداث گردیده است، زیرا اگر این بنا پیش از آن رویداد ساخته شده بود، ممکن نبود که از حملات وحشیانه مغول ها جان سالم بدر ببرد و بدون هیچ خدشه و آسیبی تا به امروز مستحکم و پابرجا باقی بماند.
در هدف از احداث بنا و کاربری آن نیز اختلاف نظر وجود دارد، برخی این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالی می‌دانند (قرن ششم) و برخی دیگر آن را مسجدی می‌دانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشکده ساسانی ساخته شده است.
از آنجا که در قسمت شمالی بنا، یک ردیف اتاق دیده می‌شود، این سوال در بیننده ایجاد می‌شود که این مکان باید محل تدریس و مکان علمی باشد، با این فرضیه می‌توانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالی دریابیم. چرا که امام محمد غزالی پس از آن‌که تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت، در طوس ماند و همان جا خانقاهی برای صوفیان و مدرسه‌ای برای طلاب دایر کرد و شبانه‌روز خویش را به عبادت خدا و خدمت به خلق می‌گذراند.
هنگامی که سرگرم این کار بود ناگهان اجلش فرا رسید و در طابران طوس که موطن وی بود بدرود زندگی گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از اتمام مرمت ساختمان سازمان حفاظت آثار باستانی سنگ مقبره‌ای به‌عنوان یادبود امام محمد در جلو آن نصب کرده است.
عبدالحمید مولوی با استناد به برخی منابع تاریخی، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون استاد معین‌الدین چشتی قطب صوفیه چشتی در هند می‌داند که به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهی در طابران طوس ساخته است.
وی این نظریه را که بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالی بوده رد می‌کند چرا که مورخان و جهانگردانی که از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر کرده‌اند، مدفن غزالی را خارج از باروی شهر (قبرستان عمومی شهر) ذکر کرده‌اند، حال آن‌که بر طبق برخی منابع مکتوب، هارونیه داخل حصار طوس قرار داشته است.
معماری تماشایی گنبد هارونیه
به طور کلی نقشه اصلی این ساختمان به صورت ۴ گوش ساخته شده و در آن ویژگی هایی از معماری های قرن هشتم هجری به چشم می خورد. ابعاد کلی بنا به ترتیب ضلع شمالی ۱۹.۵ متر، ضلع جنوبی ۲۰ متر، ضلع شرقی ۲۸ متر و ضلع غربی ۲۹ متر است.
ساختمان این بنای تاریخی به طور کامل از آجر ساخته شده است و دارای سبک معماری آذری است. یک گنبد دو پوسته ای سقف این بنا را می پوشاند و برای تزئین آن از هیچ کاشی استفاده نشده است. فضای داخلی آن از یک ایوان، ۴ شاه نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی تشکیل می شود که تمام اینها در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد.
فضای بیرونی نیز شامل سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی و باغچه ای مستطیلی شکل درست روبروی ایوان می شود. بنای هارونیه در کنار ویژگی های تاریخی خود از نظر عظمت، قطر پایه ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد نیز شاخص شده است.
بنای مزبور که شباهت زیادی به آرامگاه سنجر در مرو دارد، کلا آجری است و هیچ‌گونه تزئین کاشی در آن به کار نرفته است و گنبد دو پوسته داشته، اما پوشش خارجی آن ویران گشته و در سال‌های اخیر، بازسازی شده است. دهانه گنبد داخلی حدود ۱۱/۳۰ متر و ارتفاع تیزه آن تا کف زمین، حدود ۲۲ متر است.
بر سطح خارجی گنبد داخلی، اثرهایی از تیغه آجری دیده می‌شود که ساختمان دو پوش گنبد را به هم متصل می‌کرده است. دارای یک ورودی در سمت جنوب با سردر فوق‌العاده رفیع بدون تزئینات کاشی و تماما آجر است و گنبد خانه‌ای که در سطح وسیعی پوشیده است.
چهار پلکان مارپیچ در گوشه‌ها و سه اطاق فرعی در ضلع شمالی است. درون گنبد ساده است مقرنس‌کاری‌هایی مربوط به دوره تیموری در رواق وسطی پشت ضلع شمالی گنبد خانه دیده می‌شود.
نظر شما