به گزارش سلام نو شب چله در حقیقت همان شب یلدا است. چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز میشود به آن شب چله میگویند.
ایرانیان در زمانهای قدیم، یک نوع تقویم کلی نگر هم داشتند. این تقویم بیشتر در کارهای کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آنها دو موقع از سال را به نام چله میشناختند.
چله تابستان که از تیر شروع میشد و چله زمستان که از دیماه. چلهها هر کدام به دو دوره تقسیم میشدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روزِ بعد را چله کوچک مینامیدند.
چله بزرگ زمستان که درست بعد از شب یلدا آغاز میشود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول میکشد.
پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم میرساند.
چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار میگویند که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق میافتد.
شب چله امسال چه روزی است
جشن شب یلدا برابر است با پنجشنبه ۳۰ آذر ۱۴۰۲ مصادف با ۲۱ دسامبر ۲۰۲۳ میلادی و یا ۷ جمادی الثانی سال ۱۴۴۵ قمری.
- تاریخ شمسی: پنجشنبه، ۳۰ آذر ۱۴۰۲
- تاریخ میلادی: Thursday, December ۲۱, ۲۰۲۳
- تاریخ قمری: خمیس، ۷ جمادی الثانیه ١٤٤۵
نکته: ۳۰ آذر ۱۴۰۲ پنجشنبه و جشن شب یلدا است و تعطیل رسمی نیست.
شب یلدا امسال در تقویم ۱۴۰۲ برابر با روز پنجشنبه ۳۰ آذر است.
لحظه غروب خورشید در شامگاه پنجشنبه، ۳۰ آذر ماه جاری در ساعت ۱۶ و ۴۵ دقیقه است و در بامداد روز جمعه، اول دی ماه خورشید در ساعت ۷ و ۱۱ دقیقه طلوع خواهد کرد.
گفته می شود که طولانیترین شب سال با مدت زمان ۱۴ ساعت و ۱۷ دقیقه رقم میخورد.
تاریخ شب یلدا و قدمت آن به حدود هفت هزار سال (یا بیشتر) بازمیگردد و تا به امروز یکی از باستانیترین رویدادهای ایران است.
در زمان قدیم که مردم ایران کشاورزی میکردند همواره به دنبال رصد حرکات ستارگان و خورشیده بودهاند.
مردم درک کرده بودند که وجود نور خورشید به نفع و سود کارهایشان از جمله کاشت و رشد محصولات بوده است و با رسیدن فصل پاییز که طی این اتفاق روزها کوتاهتر و شبها بلندتر میشود، به خاطر کمبود نور خورشید محصولات به خوبی رشد نمیکرد و با رسیدن آخرین روز پاییز (۳۰ آذر) به خاطر پایان شبهای طولانی جشنی برپا و تلاش میکردند تا به نحوی شکرگذاری خود را برای نور بیشتر به جا بگذارند.
در زمان قدیم به شب یلدا، شب زایش خورشید میگفتند چرا که معتقد بودند که در این روز خورشید دوباره از نو و قدرتمندتر از همیشه متولد میشود و تابش نور قویتری را بر مردم به ارمغان میآورد.
تا به امروز به خاطر ذات شادیبخش این روز، نامهای متفاوتی برای آن در نظر گرفته است، به عنوان مثال یکی از معروفترین آنها «خرمروز» است که در دوران کهن اوستایی این نام برای این روز در نظر گرفته شده بود.
برای جشن گرفتن مردم کهن سعی میکردند از خوراک و طعام بر سر سفرههای خود قرار دهند و به مرور زمان که این جشن همهگیرتر شد، مردم سعی کردند که با برگزار کردن جشنهای همگانی شکرگذاری خود را برای طلوع دوباره آفتاپ پرقدرت بر فراز آسمان بیان کنند.
یکی دیگر از کارهایی که مردم انجام میدادند، این بود که از ابتدای غروب به جشن و پایکوبی میپرداختند و حین بامداد تا طلوع منتظر آفتاب مینشستند و وقتی خورشید طلوع میکرد به یکدیگر تبریک میگفتند و به سمت خانههایشان میرفتند و آن روز را کاملا استراحت میکردند.
یکی از دلایلی که به شب یلدا، شب چله نیز میگویند این است که چله در واژههای باستانی به معنای زمستان است و با شروع زمستان، دوره چله بزرگ آغاز میشود که به آن چله بزرگ میگویند.
این دوره بلند از یک دی تا ۱۰ بهمن ماه ادامه دارد و چله کوچک نیز از ۱۰ تا ۳۰ بهمن ادامه دارد و این ایام را چله کوچک مینامند.
یکی دیگر از روایتهایی که راجع به شب یلدا وجود دارد این است که حضرت مسیح نیز در روز انقلاب زمستان متولد شده است و اگر دقت کرده باشید عید کریسمس و عید یلدا، هر دو در امتداد یکدیگر برگزار میشوند و مسیحیهای ایران علاوه بر جشن شب یلدا، جشن کریسمس خود را نیز برگزار میکنند.
تا به امروز هیچ منبع دقیق و موثقی وجود ندارد که شب یلدا از چه تاریخ باستانی شروع شده است اما با توجه به کشفیات تاریخی که از ظروف زمان قدیم و جشنهای یلدا پیدا شده، مشخص است که تاریخ آن حداقل به هفتهزار سال پیش باز میگردد.
سیر تاریخی شب چله
تاریخچهی شب یلدا به گذشتههای بسیار دور برمیگردد. اما قدمت دقیقش مشخص نیست. برخی باستانشناسان، تاریخ شب یلدا را هفت هزار ساله میدانند.
آنها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ، استناد میکنند. این ظروف دارای نقوش حیوانیِ ماههای ایرانی، مانند قوچ و عقرب هستند.
البته این نقوشِ در کتیبهها و یافتههای باستانشناسی کمیاباند. اما باستانشناسان معتقدند، میشود آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال قبل، ردیابی کرد.
با همهی اینها آنچه بهعنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال، قبل از میلاد برمیگردد. یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاهشماری بابلیها و مصریها ست.
باورهای کهن ایرانی بر اساس اسطورهها و شناخت رویدادهای کیهانی شکل گرفته است. روایتهای مختلفی از علت برگزاری جشن یلدا وجود دارد.
روایت اول؛ پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی
یکی از این روایتها در مورد شب یلدا به پیروزی نور بر ظلمت مربوط است. در روزگاران باستان، زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و تأثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب میشد.
مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصلها را درک کرده بودند. بشرِ همیشه کنجکاو هم پس از کشف چگونگیِ وقوع یک رویداد، به دنبال فلسفه و چرایی آنها میگردد.
آنها تأثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگیشان میدیدند. از تأثیراتی که میگرفتند به این نتیجه رسیده بودند که نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی ست. در مقابلِ آن، شب و سرما نشانههای اهریمن و پلیدی.
آنها از این مشاهدات، به این باور رسیده بودند که شب و روز، و روشنایی و تاریکی، در یک جدال همیشگی به سر میبرند. روزهای بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی، و روزهای کوتاهتر نشانه غلبه تاریکی بود.
به این ترتیب آنها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است، جشن میگرفتند. چرا که فردای آن، روزها کمکم طولانیتر شده و آفریدگار بر اهریمن نور بر تاریکی پیروز میشود.
روایت دوم: شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت
آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشت. این آیین برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هند و ایرانی است.
او از یک طرف نماینده عشق و محبت است و از طرفی واسطهی بستن پیمانهاست. او عهد نگهداشتن و راستگویی را نمایندگی میکند.
مهر همچنین داورِ میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهدشکنان را مجازات میکند. نماد این ایزد حلقه است. برخی ادعا میکنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره میرسد.
خورشید هم نماد ظاهری میترا ست.
مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) میدانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور میکند و خورشید را به ارمغان میآورد.
در روایتی دیگر، در این شب میترا به جهان بازمیگردد. او ساعات روز را طولانی میکند؛ در نتیجه برتری خورشید پدیدار میشود.
بعضی بررسیها هم به این نتیجه رسیدهاند که در شب یلدا پیامبری متولد میشود. این تولد در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که برابر با سال ۱۹۶ میلادی ست اتفاق میافتد.
پیامبری شب هنگام در دریا زاده میشود که او را دو دلفین از آب بیرون میآورند. در آیین مهر آب اهمیت ویژهای داشته است.
دربارهی نام ماههای آذر و دی اینطور میگویند: «آذر (عنصرِ آتش)، ایزد یا فرشته مینویی را نمایندگی میکند.
این ایزد در سنت زرتشتی و مهرپرستی مقدس و مهم محسوب میشده. آتشِ مقدس در آتشکدهها، جلوه همین ایزد است.
در مقابل، دی که آغاز زمستان است، پلید و اهریمنی محسوب میشده. دی در اصل همان دیو است که نام آن بر سردترین ماه زمستان گذاشته شده
بنابراین آذر نماد اهورامزدا و دی نماد اهریمن است. تقابل میان آتش، نور و تقدس با تاریکی و سرما و پلیدی».
برخی هم بر این باورند که نام ماه دی از آیین میترایی آمده است و به معنای دادار و خداوند است. چرا که با شروع دی میترا بر اهریمن غلبه میکند.
در نگاه اول اینٰطور به نظر میرسد که شب زایش مهر، باید در ماه مهر باشد؛ یا در آفتابیترین روزهای سال! درست است که در آغاز سردترین روزهای سال قرار داریم اما منطق پشت این اسطوره آن را باورپذیر میکند.
همان طولانیتر شدن روزها و کوتاه شدن شبها نشان از تولد دوباره خورشید دارد.
آداب و رسوم مهرپرستی، پس از رایج شدن دین زرتشتی از بین نرفت بلکه جزئی از مراسم آنها شد. زرتشت، خدای بزرگ را اهورا مزدا نامید و ایزدان را به دو دسته اهورایی و دیوانی تقسیم کرد.
یکی از این ایزدانِ اهورایی، مهر (خورشید) بود. مهر از ایزدانِ نیک است و بخشی از اوستا به نام او (مهر یشت) ست. در مهر یشت آمده است:
«مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی مینگرد تا او دروغی نگوید.»
آداب و رسوم جالب شب چله
چیزی که شب یلدا را نسبت به خیلی دیگر از اعیاد باستانی متمایز میکند، آداب و رسوم آن است که بسیار دوستداشتنی است و البته در نقاط مختلف جهان، به طرزهای مختلفی آن را گرامی میدارند.
بخش اصلی آداب و رسوم شب یلدا در شهرها و استانهای مختلف کشور مشترک است؛ رسومی مانند جمع شدن خانواده با حضور بزرگترهای فامیل، تفال به دیوان حافظ، خواندن اشعار سعدی و شاهنامه فردوسی، تعریف حکایتهای پندآموز، خاطرات و داستانهای اساطیری در تمام مناطق انجام میشود خوردن میوههایی مانند هندوانه، انار، خربزه، میوههای خشک و تنقلاتی مانند آجیلهای شیرین، تخمه و شیرینی هم در همه جا رایج است و بین همه محبوبیت دارد.
فرستادن هدایا و پیشکش برای تازهعروس یا دختران نامزدکرده توسط خانواده داماد در اکثر شهرها مرسوم است؛ این هدایا بهطورمعمول شامل هندوانه و میوههای تزیینشده، پارچه، کلهقند، طلا و غیره است که در شهرهای مختلف، تفاوتهای مختصری در جزییات دارند.
در گذشته، مردم هر خطه از کشور پهناورمان، آداب و رسوم شب یلدا را به شیوهای خاص به پا میداشتند.
شب یلدا در هر استان یا منطقه، رنگ و بوی خاصی داشته که با سایر مناطق متفاوت بوده است.
با گذشت زمان، اکثر این رسوم کمرنگ شده یا به دست فراموشی سپرده شدهاند. در آستانه شب یلدا ، بررسی چند نمونه از این آداب و رسوم جذاب خالی از لطف نیست.
جدای از همه خوراکیها و تنقلاتی که در این شب روی میزها و سفرهها با سلیقه و عشق چیده میشود، اصل ماجرای یلدا شبنشینی و همنشینی با خانواده و به خصوص بزرگترها است.
تفال به دیوان غزلیات حافظ شیرازی در شب چله یک رسم شیرین و ماندگار است که حال و هوای شب یلدا را شاعرانه میکند.
شاهنامهخوانی یک رسم ایرانی اصیل دیگر است که در شب چله برگزار میشود.
نشستن پای قصه خوانی و خاطرهگوییهای بزرگترها یکی از قسمتهای دوست داشتنی شبهای یلدا است.
آتش
قدیم دور کرسی مینشستند. قبلتر از آن دور آتش جمع میشدند و الان بخاریها مجلس را گرم میکنند. آتش در گذشته نماد خورشید بود و برپا کردن آتش به خاطر پاسداشتش انجام میشده است.
البته برخی هم عقیده دارند که آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی روشن میکردند. وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده است.
مثلگویی یا قصهخوانی در شب یلدا
مثلگویی که نوعی شعرخوانی و داستانخوانی است در قدیم اجرا میشده. به این صورت که خانوادهها در این شب گرد هم میآمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف میکردند.
مثل قصههای کوچک و داستانهای غیر واقعی اند. بیشتر قهرمانهای آن جانوران، دیوان و پریان هستند و برای سرگرمی و خوشایند کودکان گفته و یا نوشته میشوند.
در هر نقطهای از کشور قصههای مربوط به فرهنگ خودشان رواج بیشتری دارد. مثلا آذربایجانیها قصه حسین کرد شبستری میخوانند و خراسانیها بیشتر از داستانهای شاهنامه داستان سرایی میکنند.
فال حافظ در شب یلدا
معمولا در شبهای یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفالی میزند.
بعد لای دیوان را باز میکند. غزل بالای سمت راست، جواب تفال است. اگر وسط غزل باشد، فال از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده میشود.
سه بیت از غزل بعدی هم شاهد فال خواهد بود. بعد از خواندن غزل، فال را تفسیر میکند.
اگر محتوای شعر مثبت باشد فال را خوب و اگر نباشد آن را بد میدانند. از آنجا که عمده غزلیات حافظ محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوارکننده دارد، فالها معمولا روحیه بخشند.
شاهنامه خوانی
جزء جداییناپذیر دیگر شب یلدا، شاهنامهخوانی است. این رسم از دیرباز در ایران رایج بوده. جذابیت شاهنامهخوانی به شیوهی نقالی چند برابر میشود.
متأسفانه این رسم نقالی در حال نابودی ست. باید خیلی خوش شانس باشید که در خانوادهتان چنین فردی داشته باشید.
میوههای شب یلدا
یکی از معروفترین اقداماتی که در شب یلدا باید انجام داد، تهیه و مزین کردن میوههای مخصوص این شب است که اگر در دو روز آخر ماه آذر گشتی در شهر بزنید متوجه پر بودن شهر از این میوهها میشود. دو میوه انار و هندوانه بیشترین شهرت را در بین میوههای یلدایی دارند اما دیگر میوهها مانند خربزه، پرتقال، نارنگی و خیار نیز معمولا در سفرهها وجود دارند اما قطعا دو میوه انار و هندوانه پای ثابت تمامی سفرهها هستند.
دلیل تاکید زیاد این عید بر میوه انار، به خاطر این است که در زمانهای دور و قدیم همیشه انار را میوه مقدسی میدانستند و سعی میکردند که در تمامی اعیاد از انارهای قرمز بر سر سفرهها قرار دهند.
در یک سری از شهرها از لبو و شلغم نیز به عنوان میوههای سرسفره استفاده میشوند که دانستن آن خالی از لطف نیست!
و رسوم شب یلدا در استان گیلان تا حد زیادی به رسوم استان مازندران شبیه است و همسایگی این دو استان، در ایجاد شباهت بی تاثیر نیست.
یکی از آداب و رسوم شب یلدا برای خراسانیها، تهیه تنقلات محلی این منطقه با نام «شیرینی کف» است که هم تهیه و هم خوردنش طرفداران بسیاری دارد.
تهیه شیرینی کف، کاری کاملا گروهی است و یادآور روحیه همکاری ایرانیها در برپاداشتن مراسم و سنتهای مختلف است تهیه این شیرینی، چندین مرحله دارد؛ در ابتدا، گیاهی به نام «چوبک» را تهیه و ریشه آن را جدا میکنند.
پس از خیس کردن و چند بار جوشاندن، ریشه چوبک را در ظرف مخصوصی که «تغار» نامیده میشود میریزند.
این ظرف جنسی سفالی دارد و روی حرارت قرار میگیرد.
برای نچسبیدن مواد به کف ظرف باید بهطور مداوم هم زده شود.
برای هم زدن هم از چوبهای نازک درخت انار استفاده میشود. همانطور که ملاحظه میکنید تمام مراحل پخت این شیرینی سنتی، آداب و ابزاری خاص و بومی دارد.
مردان و جوانان مواد را آنقدر هم میزنند تا سفت شود و بافتی شبیه گز اصفهان پیدا کند.
سپس آن را با شیره یا شکر ترکیب و با مغز گردو یا پسته تزیین میکنند.
آداب و رسوم شب یلدا در این استان، شباهت زیادی به سایر استانها دارد؛ اما بهطورقطعی میتوان گفت که شیوههای مهماننوازی و عادات خوراکی هر منطقه آنقدر خاص است که به این آیین، رنگ و بوی متفاوتی میبخشد. اما در خوزستان، خوراکیهایی که برای پذیرایی از میهمانان استفاده میشود، با سایر مناطق کشور متفاوتاند.
در زمستان، پذیرایی با خرما و ارده متداول است که در شب یلدا هم کاربرد دارد.
قلیه ماهی هم از معروفترین و خوشطعمترین غذاهای جنوبی است که در هر مراسمی سفرهها را زینت میبخشد.
نظر شما