ایرانی ها چرا شب یلدا را جشن می گیرند؟

به گزارش سلام نو یکی از سنت های باستانی ایرانیان که بعد از گذشت سالیان همچنان به قوت خود باقی ست شب یلداست.

این جشن در میان خانواده های ایرانی اهمیت زیادی دارد و ایرانی ها هر سال این سنت دیرینه را زنده نگه می دارند. در طولانی ترین شب سال دور هم جمع می شویم، خوراکی های خوشمزه می خوریم و فال حفظ می گیریم.

یلدا سنتی زیباست که از نیاکانمان به یادگار مانده و در آن با برگزاری جشنی شاد به استقبال زمستانی سرد می رویم.

حتما برایتان جالب است که بدانید یلدا چگونه شکل گرفت و چه شد که به یکی از بزر گ ترین جشن های ملی ایران تبدیل شد.

همین که به آخرین روزهای سال نزدیک می شویم درست است که هوا سردتر و سردتر می شود اما تب و تاب خاصی ایرانیان را فرا می گیرد چون قرار است در آخرین شب پاییز، جشنی بزرگ برگزار شود.

در آخرین غروب پاییز سیاهی شب خبر از آمدن طولانی ترین شب سال را می دهد، شبی که ساعت های طولانی اش را باید در کنار هم گذراند.

از زمان های دور تا به حال در فرهنگ ایرانی ها این شب با برگزاری جشن و شادمانی می گذرد. همه فامیل و آشنایان در خانه بزرگ ترها حمع می شوند و با تنقلات و خوراکی های خوشمزه از خودشان پذیرایی می کنند.

شاید در این روز بیشتر از هر زمان دیگر به سراغ دو کتاب شاهنامه و حافظ می رویم، شعرهای حماسی شاهنامه را مرور می کنیم و یا بعد از آرزویی در دل تفعلی بر حافظ می زنیم.

علت جشن گرفتن یلدا

این رسم شیرین ایرانی ها هر سال با گرمی خاصی باشکوه تر از سال قبل برگزار می شود و روزی خاطره انگیز را رقم می زند.

نمی توان با اطمینان نظر داد که در ابتدا رسم برگزاری شب یلدا چگونه به وجود آمد اما دلایل زیادی برای آن گفته شده است.

در زمان های باستان، ایرانی ها از راه کشاورزی روزگار می گذراندند و با تغییر فصل های سال کارهای آن ها هم رنگ و بوی متفاوت به خود می گرفت.

ایرانی های باستان به تجربه فهمیدند که همین که شب اول زمستان فرا می رسد به طولانی ترین شب سال می رسیم و بعد از آن روزها بلندتر می شود برای همین هم این شب را شب تولد خورشید می دانستند.

آن ها بر این باور بودند که تاریکی سمبل اهریمن و روشنایی سمبلی از خیر است برای همین هم در طولانی ترین شب سال برای از بین رفتن اهریمن جشن می گرفتند و شادی می کردند.

آن ها در این شب سفره ای بزرگ پر از میوه و آجیل پهن می کردند و سعی می کردند تا صبح نخوابند و شب را با قصه گویی بگذرانند.

اینکه بعد از شب یلدا روزها بلندتر از روزهای قبل می شود یعنی اینکه خورشید توانسته بر تاریکی پیروز شود.

جالب است بدانید که رومی های باستان هم به تقلید از ایرانیان این شب را جشن می گرفتند و حتی عده ای از آن ها تولد حضرت عیسی را در همین شب می دانسته اند.

یلدا از جشن های باستانی و کهن ایرانیان است و آنقدر اهمیت زیادی دارد که حتی در شعر و ادبیات ایران هم از آن بسیار یاد شده است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید یلدا یعنی تولد و ابوریحان بیرونی آن را تولد خورشید می داند.

حتما بارها از زبان بزرگ تر ها شنیده اید که به جای شب یلدا از شب چله استفاده می کنند این به این دلیل است از اول زمستان تا ۱۰ بهمن را چله بزرگ و اوج سوز و سرمای زمستان می دانند.

شب یلدا قدمت بالایی دارد و نمی‌توان دقیقا برای آن تاریخی مشخص کرد. بعضی از باستان شناسان، شب یلدا را به درازای هفت هزار سال می‌دانند؛ چرا که روی ظروف سفالی پیش از دوره تاریخ، نقش و نگارهایی از نمادهای ماه‌ها یعنی قوچ و عقرب دیده شده است.

اما اگر بخواهیم از چه زمانی شب یلدا به رسمیت شناخته شد، می‌توان به حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح اشاره کرد. یلدا یک مناسبت ثبت شده در تقویم ایرانیان در دوران داریوش یکم بوده و آیین‌های بسیاری برای برپایی این شب در طول دوره‌های مختلف برگزار می‌شده است.

باور کهنی در میان ایرانیان وجود دارد که اهریمن‌های تاریکی در طولانی‌ترین شب سال بیشتر از قبل حضور داشته‌اند. به همین دلیل تمام شب را بیدار می‌ماندند و آتش روشن می‌کردند تا اهریمن‌ها را از خود دور کنند.

این دور هم جمع شدن‌ها تبدیل آداب و آیین شد؛ هر سال مردم در آخرین شب پاییز دور هم جمع می‌شدند و با خوراکی‌های رنگارنگ، رقص و پایکوبی و قصه گویی شب را به صبح می‌رساندند.

در دوران باستان رسم بود که در طولانی‌ترین شب سال، آتشی برپا می‌کردند و دور آن می‌نشستند و شب را زندگی می‌کردند.

آتش در آن زمان نمادی از سوزاندن غم غصه‌های پاییزی بوده است. این جشن زیبا هنوز هم پس از هزاران سال جایگاه خودش را دارد و با عنوان شب یلدا یا شب چله، برای گرامی‌ داشتن برکت، تندرستی و فراوانی نعمت‌ها برگزار می‌شود.

شاید فلسفه یلدا یکی از سوالات مهمی است که ذهن بسیاری از شما را مشغول می‌کند. ایرانیان از دوران قدیم در بلندترین شب سال دورهم جمع می‌شدند و تا صبح بیدار می‌ماندند و با آیین‌های مختلفی خود را سرگرم می‌کردند.

مرسوم بود که دور آتش یا دور کرسی تمام اعضای خانواده واقوام جمع می‌شدند و شب طولانی یلدا را با خوراکی‌های رنگارنگ، قصه‌ها و شعرهای اساطیری صبح می‌کردند.

خداحافظی با پاییز هنوز هم با رسم‌های شیرین و آداب‌ بسیاری انجام می‌شود.

تمامی اعضای فامیل و خانواده در این شب دیدار تازه می‌کنند، وسایل شب یلدا را می‌خرند و سفره‌های رنگارنگ در تمامی خانه‌ها پهن می‌شود.

هدیه یلدا برای تازه عروس‌ها یکی از آداب و رسومی است که هنوز هم در میان مردم محبوبیت دارد.

دلیل برگزاری جشن یلدا

باورهای کهن ایرانی بر اساس اسطوره‌ها و شناخت رویدادهای کیهانی شکل گرفته است. روایت‌های مختلفی از علت برگزاری جشن یلدا وجود دارد.

روایت اول؛ پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی

یکی از این روایت‌ها در مورد شب یلدا به پیروزی نور بر ظلمت مربوط است. در روزگاران باستان، زندگی‌ مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و تأثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب می‌شد.

مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصل‌ها را درک کرده بودند. بشرِ همیشه کنجکاو هم پس از کشف چگونگیِ وقوع یک رویداد، به دنبال فلسفه و چرایی آن‌ها می‌گردد.

آن‌ها تأثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگی‌شان می‌دیدند. از تأثیراتی که می‌گرفتند به این نتیجه رسیده بودند که نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی ست. در مقابلِ آن، شب و سرما نشانه‌های اهریمن و پلیدی.

آن‌ها از این مشاهدات، به این باور رسیده بودند که شب و روز، و روشنایی و تاریکی، در یک جدال همیشگی به سر می‌برند. روزهای بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی، و روزهای کوتاه‌تر نشانه‌ غلبه تاریکی بود.

به این ترتیب آن‌ها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است، جشن می‌گرفتند. چرا که فردای آن، روزها کم‌کم طولانی‌تر شده و آفریدگار بر اهریمن نور بر تاریکی پیروز می‌شود.

روایت دوم: شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت

آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشت. این آیین برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هند و ایرانی است.

او از یک طرف نماینده عشق و محبت است و از طرفی واسطه‌ی بستن پیمان‌هاست. او عهد نگهداشتن و راستگویی را نمایندگی می‌کند.

مهر همچنین داورِ میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهدشکنان را مجازات می‌کند. نماد این ایزد حلقه‌ است. برخی ادعا می‌کنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره می‌رسد.

خورشید هم نماد ظاهری میترا ست.

مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد.

در روایتی دیگر، در این شب میترا به جهان بازمی‌گردد. او ساعات روز را طولانی می‌کند؛ در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.

بعضی بررسی‌ها هم به این نتیجه رسیده‌اند که در شب یلدا پیامبری متولد می‌شود. این تولد در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که برابر با سال ۱۹۶ میلادی ست اتفاق می‌افتد.

پیامبری شب هنگام در دریا زاده می‌شود که او را دو دلفین از آب بیرون می‌آورند. در آیین مهر آب اهمیت ویژه‌ای داشته است.

درباره‌ی نام ماه‌های آذر و دی این‌طور می‌گویند: «آذر (عنصرِ آتش)، ایزد یا فرشته مینویی را نمایندگی می‌کند. این ایزد در سنت زرتشتی و مهرپرستی مقدس و مهم محسوب می‌شده. آتشِ مقدس در آتشکده‌ها، جلوه همین ایزد است.

در مقابل، دی‌ که آغاز زمستان است، پلید و اهریمنی محسوب می‌شده. دی در اصل همان دیو است که نام آن بر سردترین ماه زمستان گذاشته شده.

بنابراین آذر نماد اهورامزدا و دی نماد اهریمن است. تقابل میان آتش، نور و تقدس با تاریکی و سرما و پلیدی».

برخی هم بر این باورند که نام ماه دی از آیین میترایی آمده است و به معنای دادار و خداوند است. چرا که با شروع دی میترا بر اهریمن غلبه می‌کند.

در نگاه اول این‌ٰطور به نظر می‌رسد که شب زایش مهر، باید در ماه مهر باشد؛ یا در آفتابی‌ترین روزهای سال! درست است که در آغاز سردترین روزهای سال قرار داریم اما منطق پشت این اسطوره آن را باورپذیر می‌کند.

همان طولانی‌تر شدن روزها و کوتاه شدن شب‌ها نشان از تولد دوباره خورشید دارد.

آداب و رسوم مهرپرستی، پس از رایج شدن دین زرتشتی از بین نرفت بلکه جزئی از مراسم آن‌ها شد. زرتشت، خدای بزرگ را اهورا مزدا نامید و ایزدان را به دو دسته اهورایی و دیوانی تقسیم کرد.

یکی از این ایزدانِ اهورایی، مهر (خورشید) بود. مهر از ایزدانِ نیک است و بخشی از اوستا به نام او (مهر یشت) ست. در مهر یشت آمده است:
«مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی می‌نگرد تا او دروغی نگوید.»

در شب یلدا خانواده ها چه می کنند

در ایران باستان یکی از مهم ترین شب ها، شب چله بود که امروزه رسم و آیین آن همچنان بدون تغییر و پابرجا مانده است. این سنت دیرینه تا امروز نیز جایگاه خود را حفظ کرده و هم اکنون در سراسر ایران اجرا می شود.

شب یلدا مصادف با ۳۰ آذر در زمان غروب آفتاب تا زمان طلوع آفتاب یکم دی است. از این شب به بعد به مرور شب ها کوتاه و روزها بلند خواهد شد.

یلدا به زبان سُریانی که زبان مسیحیان بوده به معنی زایش و تولد است. ابوریحان بیرونی تقویم شناس و دانشمند بزرگ ایرانی از این شب با نام میلاد اکبر و میلاد خورشید یاد کرده است.

تاریخچه شب یلدا به زمان های گذشته برمی گردد باستان شناسان قدمت آن را به ۷ هزار سال پیش تخمین زده اند.

بر این ادعای خود به ظروف سفالی قبل از تاریخ استناد کرده اند که این ظروف دارای نقوش حیوانی ماه های ایرانی مانند قوچ و عقرب است.

بر اساس اینکه در زمان داریوش یکم، این آیین وارد تقویم ایرانیان شده تاریخ به رسمیت شناختن این شب را به ۵۰۰ سال پیش مربوط دانسته است.

ایرانیان در زمان های گذشته دارای تقویم کلی نگر بودند که از آن در کشاورزی و دامپروری استفاده می کردند.

آنها در سال دو بار شب چله داشتند از نظر آنها از تیره ماه چله تابستان و از دی ماه نیز چله زمستان وجود داشت. چله زمستان را نیز دو چله بزرگ و کوچک می دانستند.

از نظر پیشینیان چله بزرگ از شب یلدا شروع می شد که آغاز سرما بود و تا ۱۰ بهمن ادامه داشت. همچنین ۴ روز آخر چله بزرگ و ۴ روز شروع چله کوچک را چهار چهار می گفتند که بیشترین سرما در این روزها وجود داشت.

در قدیم با نشستن دور کرسی یا آتش دورهمی بر پا می کردند و از نظر آنها آتش نماد کرسی بود که برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن آتش روشن می کردند.

داستان نویسی، شعرخوانی و مثل گویی در گذشتگان اجرا می شد که در دورهمی ها پیران مجلس به قصه گویی از پریان، دیوها و جانوران می پرداختند.

مردمان هر نقطه ای از کشور قصه های مختص به فرهنگ خود را بازگو می کنند. مثلا آذربایجانی ها قصه حسین کرد شبستری را نقل می نمایند.

در این شب بزرگ فامیل به خواندن اشعار حافظ مشغول می شود و کوچکترها نیز به این اشعار گوش می دهند.

کوچکتر ها در دل آرزویی می کنند و بعد از نیت کردن به کتاب حافظ تفال می کنند؛ بزرگ مجلس نیز برای آن ها فال می گیرد.

بعد از باز کردن لای کتاب حافظ، غزل بالای سمت راست پاسخ فال می باشد و تفسیر شعر نیز معنی فال خواهد بود.

یکی از رسومات شب یلدا شاهنانه خوانی است که بزرگ مجلس برای کوچک ترها اشعار این کتاب را می خواند.

در این ساعات رسم است که با خوردنی های زیاد از میهمانان پذیرایی می شود و میوه، آجیل و تنقلات از جمله این خوراکی ها می باشد.

آداب و رسوم شب یلدا در ایران

آداب و رسوم شب یلدا در طول زمان تغییر چندانی نکرده است.

آتش

قدیم دور کرسی می‌نشستند. قبل‌تر از آن دور آتش جمع می‌شدند و الان بخاری‌ها مجلس را گرم ‌می‌کنند.

آتش در گذشته نماد خورشید بود و برپا کردن آتش به خاطر پاسداشتش انجام می‌شده است. البته برخی هم عقیده دارند که آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی روشن می‌کردند.

وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده است.

مثل‌گویی یا قصه‌خوانی در شب یلدا

مثل‌گویی که نوعی شعرخوانی و داستان‌خوانی است در قدیم اجرا می‌شده‌. به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد هم می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کردند.

مثل قصه‌های کوچک و داستان‌های غیر واقعی اند. بیشتر قهرمان‌های آن جانوران، دیوان و پریان هستند و برای سرگرمی و خوشایند کودکان گفته و یا نوشته می‌شوند.

در هر نقطه‌ای از کشور قصه‌های مربوط به فرهنگ خودشان رواج بیشتری دارد. مثلا آذربایجانی‌ها قصه حسین کرد شبستری می‌خوانند و خراسانی‌ها بیشتر از داستان‌های شاهنامه داستان سرایی می‌کنند.

فال حافظ در شب یلدا

معمولا در شب‌های یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفالی می‌زند. گرفتن فال حافظ شب یلدا به این ترتیب است که مخاطب فال نیت کرده و بزرگ مجلس این جمله یا شبیه به این را می‌گوید: «ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…»

بعد لای دیوان را باز می‌کند. غزل بالای سمت راست، جواب تفال است. اگر وسط غزل باشد، فال از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده می‌شود. سه بیت از غزل بعدی هم شاهد فال خواهد بود.

بعد از خواندن غزل، فال را تفسیر می‌کند. اگر محتوای شعر مثبت باشد فال را خوب و اگر نباشد آن را بد می‌دانند. از آنجا که عمده غزلیات حافظ محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوارکننده دارد، فال‌ها معمولا روحیه بخشند.

شاهنامه خوانی

جزء جدایی‌ناپذیر دیگر شب یلدا، شاهنامه‌خوانی است. این رسم از دیرباز در ایران رایج بوده.

جذابیت شاهنامه‌خوانی به شیوه‌ی نقالی چند برابر می‌شود. متأسفانه این رسم نقالی در حال نابودی ست. باید خیلی خوش شانس باشید که در خانواده‌تان چنین فردی داشته باشید.