به گزارش سلام نو در ایران باستان هر روز روز جشن و پایکوبی بوده است و آنها دنبال بهانه برای این کار نمی‌گشتند. شاید به همین دلیل روزهای مختلفی از سال را جشن می‌گرفتند و در کنار هم گرد هم می‌آمدند.
از آن جهت که «دی» در دین زرتشتی یکی از نام‌های خداوند است، از جمله ماه‌های مقدس به شمار می‌رود و آن را «ماه خداوند» مینامند.
همچنین، نام سه روز از این ماه و سایر ماه‌ها از قبیل روز هشتم، پانزدهم و بیست‌وسوم، «روز دی» است.
در ماه دی و روزهایی که با نام این ماه تداخل دارند، جشنی برگزار میشود که به نام «دیگان» مشهور است و از جمله آداب و رسوم به حساب می آید.
آشنایی با آثار ملموس و ناملموس فرهنگی ایران، گام مهمی برای حفظ و بازیابی هویت فرهنگی محسوب میشود.
جشن دیگان چیست
واژه‌ی «دی» در کتاب اوستا به صورت Dathush یا Dadhva آمده است و در واقع نوعی صفت است. این کلمه از مصدر کلمه Da به معنای دادن، ساختن و آفریدن است. بنابراین، در معنای دادار، آفریننده و پروردگار به کار می‌رود.
در آئین زرتشتی، زمانی که نام ماه و روز یکی می‌شد جشنی برگزار میکردند. از آنجایی که نام روز هشتم، پانزدهم و بیست و سوم هر ماه دی نام دارد، این روزها در ماه دی ارج نهاده می‌شوند.
زرتشتیان برای اینکه این سه روز با هم اشتباه گرفته نشوند به هنگام تلفظ در دنباله‌ی کلمه‌ی دی، نام روز بعد از آن را نیز ذکر میکردند.
بدین ترتیب، نام روز هشتم به «دی بآذر»، روز پانزدهم به «دی بمهر» و روز بیست و سوم به «دی‌بدین» شهرت یافته بود.
زرتشتیان و به ویژه پارسیان، ماه دی را بسیار محترم می‌دانند و آن را »دی دادار جشن» مینامند. ابوریحان بیرونی نیز ماه دی را خورماه می‌نامید.
در گذشته‌های دور و زمانی که تمدن بر ایران گسترش یافته بود، مردم یک روز از هر ماه را با نام آن ماه نامگذاری میکردند.
برای مثال جشن‌هایی مانند تیرگان و مردادگان، فروردینگان از این نوع جشن‌ها بودند. اما ماه دی یک استثنا است، چون در این ماه ۳ روز را به عنوان دیگان جشن می‌گرفتند.
برای ایجاد حس شور و شادی میان مردم و گسترش مهربانی و کنار هم بودن در گاهشمار زرتشتی روزهای هشتم (دوم دی سال خورشیدی)، پانزدهم (نهم دی سال خورشیدی) و بیست و سوم دی ماه (هفدهم دی سال خورشیدی) را دیگان نامگذاری میکردند.
به ترتیب این روزها را دی به آذر، دی به مهر و دی به دین می‌گفتند.
برخی از معبران اولین روز ماه را به نام خور روز (روز تولد خورشید) یا خرم روز می‌دانستند، به همین دلیل بساط جشن دیگان را در همان اولین روز ماه دی که با نام خورماه هم شناخته میشود برپا میکردند، همچنین نام دی در آیین کهن به معنای آفریننده و صفت اهورامزدا (پروردگار آیین زرتشت) است به همین دلیل زرتشتیان در این روز به نیایش نیز می‌پرداختند.
برگزاری جشن دیگان در گذشته
جشن دیگان با عناوین دیگری از قبیل بتیکان و دیبگان نیز شهرت دارد. در این روز، زرتشتیان از خمیر یا گِل، تندیسی از آدم درست میکردند و در راهروی خانه‌ی خود قرار می‌دادند و روز بعد آن را می‌سوزاندند.
این رسم فقط در میان مردم عادی متداول بود. ابوریحان بیرونی در کتاب خود چنین می نویسد:
»این رسم به دلیل آن‌که نشانی از شرک و ضلال دارد، در زمان ما (زمان ابوریحان بیرونی) نیز متروک گردیده است»
علاوه بر آن، در جشن دیگان، سوسن دود میکردند و اعتقاد داشتند که با این کار تمام سالِ آنها به فراغت و شادمانی می‌گذرد و از تَنگ‌دستی در امان می‌مانند.
همچنین، به عقیده‌ی آنها هر کس در روز جشن سیب می‌خورد و گل نرگس استشمام می‌کرد، در تمام سال گزندی به او نمی‌رسید.
امروزه، این رسوم به شکل دیگری در میان زرتشتیان معمول شده است. بدین گونه که آنها در روز جشن به نام یکی از مقدسان آشی به نام «اُماج» می‌پزند.
سپس، مجسمه‌ای از خمیر درست می‌کنند و آن را داخل آش می‌اندازند. در نهایت، آنها این مجسمه را به آب روان می‌اندازند تا بیماری‌ها و مصائب را از آنها دور کند.
از سال ۱۷۳۸ قبل از میلاد یعنی در حدود ۳۷۴۶ سال پیش، یکم دی ماه را با نام " روز خور " یا " دی گان " می شناسند؛ روزی که خورشید دوباره بعد از بلندترین شب سال طلوع می کند و باز به دنیا زندگی می بخشد.
اگر بخواهیم نام دی را تفسیر کنیم به اینگونه است که: "دی" از مصدر "دا" به معنای آفریدن، ساختن و همچنین بخشیدن است که در اوستا و پارسی باستانی این چنین معنی شده. "دی" یعنی خالق و آفریننده که منظور از آن اهورامزدا، خدای بزرگ در ادیان زرتشتی میباشد، به همین دلیل دی ماه برای زرتشتیان باستان از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در گذشته کنار هم جمع شده و اهورامزدا را به شکرانه این ماه و بزرگی ویگانگی اش میستایند تا خداوند، اهالی ایران زمین را در این ماه سرد یاری و حفاظت کند.
جالب است بدانید که دی یکی از صفات برجسته خداوند بوده است و از اولین روزی که وارد ماه دی میشویم جشنی به این مناسبت میگیرند.
از آنجایی که ایرانیان باستان همیشه ترسی از شب، ترس از ظلمت وهمچنین ترس از بلندترین شب سال و اینکه شاید هیچگاه طلوع خورشید را نبینند، درشبانگاه شب را به اسم شب یلدا در کنار بزرگان جشن میگیرند و در صبحگاه نیز روز یکم دی ماه را "روز خور" یا دی گان مینامند و آن روز را نیز تعطیل میکردند
جشن دیگان و این سه روز برای ایرانیان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده ، به این صورت است که :
- اولین روز دی ماه که (اورمزد) نامیده میشود = اولین روزجشن دیگان و خرم روز
- روز هشتم دی ماه (دی به آذر روز) دومین جشن دیگان
- روز پانزدهم : دی به مهر روز : سومین جشن دیگان : جشن تبیکان
- و در روز بیست وسوم دی ماه: دی به دین روز : چهارمین جشن دیگان میباشد.
در ماه دی سه جشن نیایشی است که در ستایش اهورامزدا صورت میگیرد.
علت اختلاف روزها در به این صورت است که همه ماه های زرتشتی سی روزهستند و این در حالی هست که در تقویم رسمی کشور شش ماه و سی و یک روز داریم.
این چهار روز در دی ماه هورمزد و سی دی نامیده شده اند، یکی برنام، یکی برگاه و دیگری بردین پایه گذاری شده اندو از گذشته تا به امروز بر همین پایه بوده اند.
بهتر است رسوم جشن دیگان را در دو بخش بررسی کنیم، اولی خرم روز که همان تولد خورشید و روز اول دی و اولین روز زمستان است و دیگری دی به آذر، دی به مهر و دی به دین.
خور روز
بعد از جشن یلدا که طولانی ترین شب سال است و تاریکی همه جا را در برمی‌گیرد، روز تولد خورشید و روز اول زمستان یعنی اول دی می‌آید.
جایی که نور بر تاریکی، خیر بر شر، خوبی به بدی پیروز میشود و دوباره جان تازه‌ای میگیرند. برخی حتی این روز را اولین روز سال هم می‌دانند.
در این روز تمامی مردم ایران باستان دست از دروغ و کارهای زشت و ناپسند برمی‌داشتند و حتی حیوانی را برای غذا نمی‌کشتند.
خرم روز یک تعطیلی بسیار خوب برای استراحت و در کنار مردم بودن، بوده است، به همین دلیل تمام مردم به صورت داوطلبانه دست به دست هم می‌دادند و با هم آن را برگزار میکردند.
در این روز پادشاه با مردم دیدار می‌کرد و زرتشتیان به دعا و نیایش اهورا مزدا می‌پرداختند.
دی به آذر، دی به مهر و دی به دین
این ۳ روز هم آدابی مانند خرم روز دارد و مردم در این ۳ روز هم تعطیل بودند و به جشن و پایکوبی می‌پرداختند.
غذاهایی مانند آش می‌خوردند تا از سرمای زمستان در امان بمانند. می‌گویند در این روزها و خرم روز مردم در کنار یک درخت سرو که نماد ایستادگی در مقابل سرماست، تجمع میکردند و قول می‌دادند تا سال بعد درخت سرو دیگری بکارند.
جشن‌های دیگری مانند میدیارم‌گاه و سیرسور نیز در دی ماه برگزار می۲شده است که هر کدام داستان خود را دارند.
برای مثال در جشن سیرسور به یاد جمشید بزرگ، پادشاه ایران زمین که دیوها او را کشتند، مردم گوشت را با سیر طبخ میکردند و می‌خوردند تا از دیوها در امان بمانند.
جشن دیگان و آیین زرتشت
دی از چنان اهمیتی برخوردار بوده که سه روز در هر ماه را به نام خود اختصاص داده است.
دی درحقیقت صفت خدای یگانه و بزرگ در آیین زرتشت، اهورامزدا است. دی از صورت پهلوی «دَی» و اوستایی «دَذوَه» به معنی آفریننده است.
در سراسر ادبیات زرتشتی، اهورامزدا با صفت دادار یا آفریننده نامیده شده، زرتشت هم در گاهان او را «آفریننده زندگی» می‌خواند.
با این توضیح، سردترین ماه سال به نام خدای بزرگ نامگذاری شده بود تا در گذراندن سرمای سخت یاری بخش مردمان باشد.
در کتاب پهلوی (بندهشن) نیز آمده که در این ماه، زمستان به بیشترین سردی به ایرانویچ رسد.
ماه سی روزه زرتشتی به چهار بخش میشده است که در آغاز نخستین بخش نام اهورامزدا و در آغاز سه بخش دیگر نام «دی»، صفت اهورامزدا قرار داشته است و این چیزی شبیه به تقسیم ماه به هفته سامی است.
به این ترتیب، هر بخش ماه به نام خدا آغاز میشده است: اول ماه به نام هُرمزد، هشتم و پانزدهم و بیست و سوم ماه به نام دی.
هر یک از این چهار روز معرف آغاز هفته‌ای تازه در ماه است و برای آن که دی‌ها با هم اشتباه نشوند، هر یک از آنها را با نام روز بعد همراه می‌کنند و بدین گونه، روز هشتم را دی به آذر روز، روز پانزدهم را دی به مهر روز سومین جشن دیگان و روز بیست و سوم را دی به دین روز چهارمین جشن دیگان می‌گویند.
در ماه دی، در هر سه این روزها جشن دیگان در ستایش و نیایش خدای بزرگ برگزار می شد، سه جشن نیایشی در سردترین ماه سال.
مطابق تقویم رسمی کشور، این سه جشن دیگان به روزهای دوم و نهم و هفدهم دی ماه موکول میشود.
علت آن که همه ماه‌های زرتشتی سی روزه هستند، در حالی که در تقویم رسمی کشور، شش ماه، سی و یک روزه داریم.
این شش روز اختلاف سبب شده که هشتم دی زرتشتی با دوم دی تقویم رسمی مطابق شود و به همین ترتیب بنا بر کتاب پهلوی بُندهشن (= آغاز آفرینش) این چهار روز ماه که به نام هورمزد و سه دی است، یکی بر نام، یکی بر گاه، یکی بر دین و یکی بر زمان دلالت می‌کنند که همیشه بوده‌اند.
همچنین در همین کتاب آمده است که هر گلی از آنِ یکی از آنان است: «مورد و یاسمن هرمزد را خویش است، با درنگ دی به آذر را، کاردَک دی به مهر را، شنبلید دی به دین را.»
اما بسیاری از دانشمندان از این که «دی» نخستین ماه سال نبوده است، اظهار شگفتی کرده‌اند.
به نظر بسیاری از آنان، از جمله مارکوارت، دانشمند آلمانی، در اصل چنین نبوده و انتظار می‌رود که اهورامزدا جای برجسته‌ای را در سال تقبّل کند، یا در آغاز (چنان که در مورد روزهای ماه چنین است) یا در وسط.
گایگر (Geiger) دیگر دانشمند آلمانی معتقد است ماه دی در آغاز یا زمانی در دوره ساسانیان است. مصادف با اعتدال بهاری بوده است و به همین دلیل در این ماه جشن دیگان برگزار میشده است.
«آرتور کریستن سن» ،دانشمند دانمارکی، از مجموع نظریاتی که در خصوص تقویم ایرانی ارائه شده، نتیجه میگیرد که ایرانیان دو تقویم سالیانه داشته‌اند.
یکی سال عامه که از انقلاب تابستانی آغاز میشده و نخستین ماه آن فروردین بوده و دی، یعنی ماه دهم، از اعتدال بهاری شروع میشده است و یکی سال دینی که مانند سال بابلیان از اعتدال بهاری آغاز میشده و در نتیجه، نخستین ماه آن دی یعنی ماه آفریدگار و اول دی، یعنی خرم روز، روز اول آن بوده است.
ماه دی در هر دو تقویم نخستین ماه سال بوده.
بعدها با تلفیق دو تقویم، تقویم جدیدی به دست آمد که سال در آن از اول فروردین آغاز می‌شد و مانند سال عامه، این تاریخ با اعتدال بهاری برابر به شمار می‌آمد، به طوری که آغاز نجومی سال دینی حفظ می‌شد.
به هر حال، مساله تقویم ایرانیان به دلایل مختلف از جمله مراعات نکردن کبیسه و برخی جا به جایی‌های تقویمی یا احتمال وجود دو نوع تقویم، امروزه به مساله‌ای غامض برای دانشمندان تبدیل شده است.
به خصوص که در منابع قدیم اشاراتی که به برخی ماه‌ها میشود با آب و هوای امروزی آن ماه‌ها مطابقت نمی‌کند و گاه بسیار گیج کننده است.
اما آنچه اهمیت دارد، باقی ماندن این تقویم با همان نام های اعتقادی آن است.
نام هایی که مفاهیم آن با اعتقادات ایرانیان مسلمان نیز هماهنگ بوده و حفظ شده است.
نام «دی» (= آفریننده)، صفت خدای تعالی، چه در آغاز سال بوده و چه حالا در سردترین ماه سال، به هر حال نام خود را در تقویم رسمی ایرانیان حفظ کرده است.
ماهی که تقدس آن با نام خدا و همچنین با سالگرد آفرینش چهارپای مفید (مطابق با اعتقادات زرتشتی) کامل میشود.
به جز سه جشن دیگان، جشن دیگری به نام «مِدیاریم گاه» به معنای «میان سال» در این ماه برگزار می‌شد معروف به گاهانبار پنجم که به یادبود آفرینش چهارپایان بوده است.
این جشن از روز دی به مهر (۱۵ دی مطابق با نهم دی در تقویم رسمی) به مدت پنج روز برگزار می‌شد و یکی از اعمال آن، فراهم کردن انبار زمستان برای دام‌ها بوده است.
بیرونی عالوه بر جشن دیگان جشن دیگری را هم در روز پیش از آغاز گاهانبار پنجم، روز چهارده دی ماه (مطابق با ۸ دی در تقویم رسمی) که روز «گوش» باشد، ثبت کرده است به نام «سیر شور».
این جشن را مرتبط با سوگواری عمومی برای مرگ جمشید، پادشاه آرمانی ایران می‌دانند.
در این روز مردم سیر می‌خورند و آب انگور می‌نوشند و سبزیجات را با گوشت می‌پزند و با این کار، خود را از شیطان حفظ می‌کنند.
دلیل این جشن این بود که مردم می‌خواستند که از اندوهی که پس از کشته شدن جمشید بر آنان رسیده بود، و سوگند خورده بودند که به هیچ چربی دست نزنند، خویش را برهانند و این رسم در میان آنان برجای ماند و با آن غذا از بیماری‌هایی که از ارواح بد ناشی میشود، خود را شفا می‌بخشند.
نظر شما