یخچال خشتی ابرکوه را باید دید

سلام نو _ سرویس گردشگری: بسیاری از دیدنی های ابرکوه را آثار تاریخی تشکیل می‌دهند که از جمله آن‌ها می‌توان به یخچال آن اشاره کرد.

یخچال خشتی ابرکوه که با نام یخچال آقازاده ابرکوه نیز شناخته می‌شود، از یادگارهای دوران قاجار در ابرکوه است و در ورودی شهر قرار دارد. ارتفاع و عمق یخچال خشتی ابرکوه ۱۲ متر است.

این بنا در گذشته برای ذخیره‌سازی یخ و استفاده از آن در تابستان کاربرد داشت.

در طراحی ساختار بنا و استفاده از مصالح مختلف، به پایین بودن دمای فضای داخلی برای جلوگیری از ذوب یخ‌ها توجه ویژه‌ای شده است.

این بنا از بخش‌های مختلفی همچون دیوارهای سایه‌دار، حوض، انبار یخ و گنبد پله پله تشکیل می‌شود و در ساخت آن از مصالحی همچون گل، خشت خام، سنگ، چوب و آهک استفاده شده است.

این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱، با شماره ثبت ۷۷۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آشنایی با یخچال خشتی ابرکوه

یخچال خشتی ابرکوه، از سری یخچال‌های قدیمی این شهرستان می‌باشد که قدمت آن، به عهد قاجار می‌رسد و در مدخل شهر ابرکوه یزد قرار گرفته است. از این یخچال، با عنوان «یخچال خشتی ورودی ابرکوه» نیز نام می‌برند که دارای مکانیزم جالبی است.

به‌طورکلی یخچال‌های خشتی ابرکوه، بناهایی ایستاده بر بام تاریخ هستند که در گذشته، اکثراً در مالکیت اشراف و خان‌ها قرار داشته و گاهی هم فرد نیکوکاری، دستور ساخت و وقف آن را برای استفاده مردم می‌داده است.

یخچال خشتی ابرکوه، با شماره ۷۷۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

یخچال خشتی ابرکوه، سازه‌ای مخروطی شکل با نقشه‌ای مدور می‌باشد که به‌صورت پله‌پله ساخته شده است. محیط گنبد یخچال حدود ۶۴، ارتفاع آن ۲۲، قطر دیواره‌هایش ۳ و عمق مخزن آن هم ۴ متر می‌باشد.

سطح کف داخلی یخچال، گودتر از سطح زمین‌های بیرونی آن ساخته شده و یکی از ویژگی‌های اصلی و برجسته آن، طراحی و فرم ساختش می‌باشد.

به‌طورکلی یخچال‌ها دارای ۴ بخش اصلی حوض‌بند، مخزن یخ، گنبد بزرگ روی انباره و دیوارهای سایه‌انداز هستند که ارتفاع اکثر یخچال‌های استان یزد را ۲۰ متر و مربوط به عهد قاجار می‌باشد؛ البته برخی از آن‌ها متعلق به دوران رونق جاده ابریشم و بعضی دیگر هم مربوط به زمان عضدالدوله دیلمی (۳۲۸ _ ۳۶۱ هـ.ش) است.

مصالح به‌کاررفته در بنای یخچال ابرکوه؛ سنگ، گِل، خشت ‌خام، آهک و چوب می‌باشد که در گذشته برای ساخت آن‌ها، حدود ۵۰ سانتی‌متر آن را با مصالح ملات، سنگ، آهک و ماسه می‌ساختند و بقیه را هم با خشت و گل کامل می‌کردند.

معماران در طراحی و ساخت یخچال‌ها، به نکات ریز و مهمی همچون نوع مصالح ساختمانی بنا، چگونگی تولید و فرآوری یخ توجه داشته و به عایق‌کاری سازه، سرمایش و برودت کافی برای نگهداری و ماندگاری یخ نیز اهمیت می‌دادند.

هر یخچال قسمت‌های مختلفی مانند حوضچه‌های فرآوری یخ، چاله بزرگ مخروطی ‌شکل بر روی چاله و گنبد بزرگ خشتی دارد.

در ورودی بیشتر مخزن‌ها هم در یخچال‌های خشتی به سمت شمال قرار دارد که از طریق سطحی شیب‌دار متصل به حوضچه‌ها، یخ‌ها جابجا می‌شده است.

گنبد ضخیم و مخروطی یخچال، باعث خنک ماندن بیشتر فضای داخل آن می‌شده و آز آب شدن یخ‌ها جلوگیری می‌کرده است.

بر طبق نظریات علمی، هوای گرم میل به سمت بالا دارد؛ از همین رو، همیشه یخچال‌ها را مرتفع و بلند می‌ساختند تا گرما، هرچه بیشتر از مخزن یخ‌های داخل یخچال‌ها دور شود و از آب شدن آن تا حد ممکن جلوگیری گردد.

دیوار گنبد در قسمت پایینی، قطر زیادی دارد و هر چه به رأس و قله نزدیک‌تر می‌رسد، از قطر آن کاسته می‌شود. گاهی هم معمار برای کم کردن فشار وارده بر گنبد، آن را به شکل پله‌پله یا مطبق می‌ساخته است.

ویژگی‌های جالب یخچال خشتی ابرکوه

یخچال خشتی ابرکوه ؛ سازه ای مخروطی شکل با نقشه ای مدور است که به صورت پله‌ پله ساخته شده است.

محیط گنبد یخچال ابرکوه ۶۴ متر، ارتفاع آن ۲۲ متر، قطر دیواره های آن حدود ۳ متر و عمق مخزن آن ۴ متر می باشد. سطح کف داخلی یخچال، گودتر از سطح زمین‌های بیرونی آن ساخته شده است.

یکی از ویژگی‌های اصلی و برجسته این سازه خشتی، طراحی و فرم ساخت آن می باشد. به طور کلی یخچال‌ها دارای ۴ بخش اصلی شامل حوض‌بند، مخزن یخ، گنبد بزرگ روی انباره و دیوارهای سایه‌انداز هستند.

ارتفاع اکثر یخچال های استان یزد را ۲۰ متر و مربوط به عهد قاجار، برخی را به دوران رونق جاده ابریشم و بعضی دیگر را به زمان عضدالدوله دیلمی ( ۳۳۸- ۳۷۲ ق) می دانند.

مصالح به ‌کار رفته در بنای یخچال ابرکوه ؛ سنگ، گِل، خشت ‌خام، آهک و چوب است.

اوایل برای ساخت یخچال ها، حدود ۵۰ سانتی‌متر آن را با مصالح ملات، سنگ، آهک و ماسه می ساختند و بقیه آن را با خشت و گل کامل می کردند.

معماران در طراحی و ساخت یخچال ها به نکات ریز و مهمی همچون نوع مصالح ساختمانی بنا، چگونگی تولید و فرآوری یخ توجه داشته اند و نیز به عایق‌کاری سازه، سرمایش و برودت کافی برای نگهداری و ماندگاری یخ هم اهمیت می دادند.

هر یخچال قسمت هایی مانند حوضچه‌های فرآوری یخ، چاله بزرگ مخروطی ‌شکل بر روی چاله و گنبد بزرگ خشتی دارد.

درب ورودی بیشتر مخزن ها در یخچال های خشتی به سمت شمال قرار دارد که از طریق سطحی شیب‌دار متصل به حوضچه‌ها، یخ ها را جابجا می کردند.

گنبد ضخیم و مخروطی یخچال باعث خنک ماندن بیشتر فضای داخل آن می شده و آز آب شدن یخ ها جلوگیری می کرد.

بر طبق نظریات علمی، هوای گرم میل به سمت بالا دارد، برای همین، یخچال ها را مرتفع و بلند می ساختند تا گرما هرچه بیشتر از مخزن یخ های داخل یخچال ها دور شود و از آب شدن آن تا حد ممکن جلوگیری کند.

دیوار گنبد در قسمت پایین آن قطر زیادی دارد و هر چه به رأس و قله نزدیک‌تر می‌شود، از قطر آن کاسته می‌شود.