فرهنگ و هنر: بیست و پنجم ذیقعده، هم زمان با دحوالارض یعنی گسترش یافتن زمین است. روز دحوالارض از روزهای پر برکت خدا برای بندگان است که اعمال و آداب پرفضیلتی هم دارد.
ماه ذیقعده اولین ماه از ماه های حرام است که واقعه دحوالارض در ۲۵ این ماه اهمیت آن را دوچندان کرده است. دحوالارض مصادف با ۲۵ ماه ذی القعده روزی بزرگ و بسیار مبارکی برای مسلمانان جهان است و آداب و اعمال ویژه ای دارد.
در برخی از روایات این روز به عنوان روز قیام امام زمان مهدی موعود(عج) معرفی شده است اما روز دحوالارض چه روزی است و چه اعمالی در این روز سفارش شده است؟
روز دحوالارض چه روزی است؟
دَحو در لغت به معنای گسترش و یا تکان دادن چیزی از محلِ اصلی اش است و معنای الارض نیز زمین می باشد پس دحوالارض به معنای بسط و گسترش زمین می باشد.
خداوند وقتی کره زمین را آفرید، این کره سراسر آب بود تمام روی زمین را آب فرا گرفته بود، از روز دحوالارض یعنی ۲۵ ذی القعده کره زمین شروع به خشک شدن کرد نخستین خشکی ها از زیر آب سر برآوردند و کم کم زمین به شکل یک چهارم خشکی های امروزی درآمد.
بر طبق بعضی از روایات، سرزمین «مکه» و خانه «کعبه» از نخستین مکانی بودند که از زیر آب بیرون آمده و خشک شدند به همین دلیل به مکه «ام القرا» یعنی مادر همه آبادی ها می گویند.
آیا در قرآن به روز دحوالارض اشاره شده است؟
در قرآن کریم به روز دحوالارض (یعنی بسط و گسترش زمین) اشاره شده است.
خداوند در آیه ۳۰ سوره نازعات می فرماید:
«و زمین را پس از آن (آفرینش آسمان و زمین) گسترش داد». مفسران، منظور از «دَحیها» در این آیه را همان دحوالارض می دانند.
چه رویدادهایی در روز دحوالارض رخ داده است؟
طبق روایتی از امام هشتم علیهالسلام ولادت حضرت ابراهیم علیهالسلام و حضرت عیسی علیهالسلام واقع شده است. (علی بن طاووس الحسینی، الاقبال ،ص۵۲۵)
همچنین این روز به عنوان روز قیام امام زمان مهدی موعود علیهالسلام معرّفی شده است. (علی بن طاووس الحسینی، الاقبال ،ص۵۲۵)
در این روز رسول اکرم (ص) از مدینه به همراه هزاران حاجی به سوی مکه، به قصد حجة الوداع خارج شدند. در این سفر وجود مقدس حضرت زهرا سلام الله علیها و نیز تمامی همسران پیامبر(ص) نیز ایشان را همراهی می کردند.
دحوالارض در روایات
روایات مختلفی درباره اهمیت و فضیلت دحوالارض موجود است که شامل:
دحوالارض در روایت امام صادق
در حدیثی طولانی که حکایت مناظره امام صادق (ع) با ابن ابی العوجاء است حضرت امام صادق (ع) از دحوالارض یاد کرده و در تعریف کعبه فرموده اند:
«هَذَا بَیْتٌ اسْتَعْبَدَ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ لِیَخْتَبِرَ طَاعَتَهُمْ فِی إِتْیَانِهِ فَحَثَّهُمْ عَلَی تَعْظِیمِهِ وَ زِیَارَتِهِ جَعَلَهُ مَحَلَّ أَنْبِیَائِهِ وَ قِبْلَةً لِلْمُصَلِّینَ لَهُ فَهُوَ شُعْبَةٌ مِنْ رِضْوَانِهِ وَ طَرِیقٌ یُؤَدِّی إِلَی غُفْرَانِهِ مَنْصُوبٌ عَلَی اسْتِوَاءِ الْکَمَالِ وَ مُجْتَمَعِ الْعَظَمَةِ وَ الْجَلَالِ خَلَقَهُ اللَّهُ قَبْلَ دَحْوِ الْأَرْضِ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَأَحَقُّ مَنْ أُطِیعَ فِیمَا أَمَرَ وَ انْتَهَی عَمَّا نَهَی عَنْهُ وَ زَجَرَ اللَّهُ الْمُنْشِئُ لِلْأَرْوَاحِ وَ الصُّوَرِ[۷]
این خانهای است که خدا خلق خود را توسّط آن بپرستش واداشته تا فرمانبری ایشان را بیازماید و به تعظیم و زیارت آن تشویق کند، خداوند کعبه را مرکز پیغمبران و قبله نمازگزاران ساخته، کعبه شعبه ای است از رضوان خدا و راهی است به آمرزش و غفران او، آن بر استواری کمال و بنیاد عظمت برجا است، خداوند آن را دو هزار سال پیش از دحو (کشش) زمین آفریده، بنا بر این شایسته تر فردی که باید از آن فرمان برد؛ و از آنچه ممنوع ساخته و بازداشته باز ایستاد همان کسی است که جانها و کالبدها را آفریده است.« (کافی ج۴ ص۱۹۸ )
دحوالارض و انتخاب قبر امام حسین (ع)
در روایتی از امام حسین (ع) و در جریان آمدن گروه هایی از جنیان برای یاری امام اینگونه آمده است که گروهی از جنیان به محضر حضرت اباعبدالله(ع) آمده و عرض کردند:«ای مولای ما! ما از شیعیان و یاران تو هستیم، آنچه را بخواهی به ما فرمان بده اگر در همین جا باشی و به ما دستور نابودی همه دشمنانت را بدهی، ما قبل از اینکه از اینجا حرکت کنی، آن را اجرا می کنیم.
امام حسین (ع) برای آنها دعای خیر کرد، و به آنها فرمود:
«آیا قرآن را که به جدّم رسول خدا (ص) نازل شده نخوانده اید که می فرماید: قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ [آل عمران، ۱۵۴] اگر من در وطن خود بمانم این مردمِ واژگون شده به وسیله چه کسی آزمایش می کردند، و چگونه آنها امتحان می شوند، و چه کسی در قبر من سکونت گزیند؟
با اینکه خداوند هنگام «دحو الارض» (کشیده شدن و گستردگی زمین) آن قبر را برای من برگزیده است، و آن قبر را و پناهگاه شیعیان و دوستان ما کرده است، خداوند اعمال و نمازهای آنها را بپذیرد و دعاهای آنها را اجابت کند، و شیعیان ما در آنجا ساکن شوند، تا آنجا مایه ایمنی آنها در دنیا و آخرت، از عذاب باشد. (محمد محمدی اشتهاردی، غم نامه کربلا، ص۹۲)
احادیث دیگر درباره دحو الارض
علی بن محمد از... صالح اللفائفی از امام صادق(ع) روایت میکند:
به درستی که خداوند زمین را از زیر کعبه تا منی حرکت داد، سپس از منا تا عرفات و سپس از عرفات تا منا، پس زمین از عرفات، و عرفات از منا، و منا از کعبه گسترش یافت. (کلینی، ۱۳۸۴ق، ج۴، ص۱۸۸؛ کتاب حج)
سهل بن زیاد از محمد بن عبدالله الصیقل از امام رضا(ع) روایت میکند:
در بیست و پنجم ذی القعده رحمت خدا نشر یافته، و زمین در این روز گسترش یافته و کعبه در آن نصب شده و آدم در این روز به زمین هبوط کرده است. (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۲۱۷)
علی بن احمد بن موسی از... از محمد بن سنان روایت کرده:
امام رضا(ع) در جواب سؤال علت وضع خانۀ کعبه در وسط زمین برای او نوشت:آنجا موضعی است که زمین از زیر آن حرکت کرده و همه بادها که در دنیا میوزد، از زیر رکن شامی کعبه خارج میشود و آن اولین بقعهای است که در زمین وضع شده، چون آن وسط زمین است و برای اهل مشرق و مغرب تکلیف آن یکسان است. (ابن بابویه قمی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۹۹)
سیف بن عمیره از ابی بکر حضرمی از امام صادق(ع) نقل میکند:
خدای متعال چون خواست که زمین را بیافریند، بادها را فرمان داد تا به شکم آب برخورد کرد، تا از آن موجی درست شد، سپس موج آب، کف کرد، پس همه کفها به هم متصل گردید، خداوند کفهای متصل را در جای خانه کعبه گرد آورد و آن را کوهی از کف قرار داد، و سپس زمین را از زیر آن بسط داد.» (عروسی حویزی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۶۵ )
ابن منذر از ابی هریره نقل میکند:
همانا کعبه قبل از زمین خلق شد به هزار سال و آن از زمین است، همانا جزیرهای بر آب است که بر آن دو فرشته از فرشتگان الهی هستند که خدا را تسبیح میکنند، پس زمانی که خدا زمین را خلق کرد آن را از زیر کعبه حرکت داد، پس آن را در وسط زمین قرار داد.» (سیوطی، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۹۳)
آداب و اعمال دحوالارض
برای این روز مهم و پرفضیلت، اعمال و آدابی بیان شده است که شامل:
- روزه داشتن، که ثواب هفتاد سال عبادت را دارد. (الاقبال، ص۵۲۷)
- احیاء و شب بیداری شب بیست و پنجم، که برابر با یک سال عبادت است. (مفاتیح الجنان، ص۴۱۰ )
- ذکر و دعا خواندن.
- انجام غسل به نیّت روز دحوالارض. (الاقبال، ص۵۲۷)
- خواندن دعای ذیل: اَللّهُمَّ داحِیَ الْکَعْبَة و... (مفاتیح الجنان، اعمال ماه ذی القعده، ص۴۱۱ )
- زیارت ثامن الحجج، امام هشتم علیهالسلام از برترین اعمال مستحب این روز میباشد و سخت مورد تأکید و سفارش قرار گرفته است. (الاقبال، ص۵۲۵ )
- احیاء و بیدار بودن در شب ۲۵ ذی قعده و انجام عبادات در آن شب برابر با صد سال عبادت است. (وقایع الایام، ص۱۰۱ )
- دعا بر حضرت مهدی علیه السلام در روز دحوالارض
نماز مخصوص دحوالارض
دو رکعت نماز؛ به این صورت که هنگام ظهر (و زوال شمس) دو رکعت نماز بخواند، در هر رکعت یک بار «حمد» و پنج مرتبه سوره «شمس» را بخواند، و بعد از سلام نماز بگوید: «لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّهِ الْعَلِیِّ الْعَظیمِ».(وقایع الایّام ، ص۱۰۲، ۱۰۱)
آنگاه این دعا را بخواند: «یا مُقیلَ الْعَثَراتِ اَقِلْنی عَثْرَتی. یا مُجیبَ الدَّعَواتِ اَجِبْ دَعْوَتی. یا سامِعَ الاَْصْواتِ اِسْمَعْ صَوْتی وَارْحَمْنی وَتَجاوَزْ عَنْ سَیِّئاتی وَما عِنْدی، یا ذَالْجَلالِ وَاالاِْکْرامِ؛(مفاتیح الجنان، ص۴۱۰)
ای در گذرنده لغزشها، از لغزش [و خطایم [در گذر. ای اجابت کننده درخواستها، دعاهایم را بپذیر. ای [خدایی] که صداها را میشنوی، صدایم را بشنو [و به من توجّه فرما] و مرا مورد رحمت خویش قرار بده، و از بدیهای من و آنچه نزد من است در گذر، ای صاحب جلالت و بزرگواری.»
دعای مخصوص روز دحوالارض
مرحوم شیخ طوسی در مصباح المتهجد، دعایی را برای روز بیست و پنجم ماه ذی القعده نقل می کند و می فرماید:خواندن این دعا در این روز مستحبّ است. این دعا چنین است:
اللَّهُمَّ دَاحِیَ الْکَعْبَةِ وَ فَالِقَ الْحَبَّةِ وَ صَارِفَ اللَّزْبَةِ وَ کَاشِفَ الْکُرْبَةِ
خداوندا، ای گستراننده ی کعبه و شکافنده ی دانه [گیاه]و برطرف کننده ی و گشاینده ی ناراحتی،
أَسْأَلُکَ فِی هَذَا الْیَوْمِ مِنْ أَیَّامِکَ الَّتِی أَعْظَمْتَ حَقَّهَا وَ قَدَّمْتَ سَبْقَهَا
در این روز که یکی از روزهایی است که حق آن را بزرگ داشته و از پیش [بر دیگر روزها]مقدم داشته ای
وَ جَعَلْتَهَا عِنْدَ الْمُؤْمِنِینَ وَدِیعَةً وَ إِلَیْکَ ذَرِیعَةً وَ بِرَحْمَتِکَ الْوَسِیعَةِ
و به عنوان ودیعه نزد مؤمنان نهاده و وسیله ای برای نیل به درگاهت قرار داده ای و نیز به رحمت گسترده ات از تو می خواهم
أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ الْمُنْتَجَبِ فِی الْمِیثَاقِ الْقَرِیبِ یَوْمَ التَّلَاقِ فَاتَّقِ کُلَّ رَتْقٍ وَ دَاعٍ إِلَی کُلِّ حَقٍّ
که بر حضرت محمد درود فرستی، هم او که در میثاق [همگان]با یکدیگر نزد تو مقرب است و شکافنده ی همه ی شکاف ها و دعوت کننده به سوی حق در هر مورد است،
وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الْأَطْهَارِ الْهُدَاةِ الْمَنَارِ دَعَائِمِ الْجَبَّارِ وَ وُلَاةِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ
و بر خاندان [ازلی]برگزیده شد و روز ملاقات او که پاک، هدایتگر و نشانه های راه خدا و استوانه های خداوند جبار و والیان بهشت و جهنم هستند، درود فرست
وَ أَعْطِنَا فِی یَوْمِنَا هَذَا مِنْ عَطَائِکَ الْمَخْزُونِ غَیْرَ مَقْطُوعٍ وَ لَا مَمْنُونٍ
و در این روز از عطایای اندوخته ی خود که نه پایان می پذیرد و نه تو در پرداخت آن منّت می نهی، به ما عطا کن،
تَجْمَعُ لَنَا التَّوْبَةَ وَ حُسْنَ الْأَوْبَةِ یَا خَیْرَ مَدْعُوٍّ وَ أَکْرَمَ مَرْجُوٍّ
به گونه ای که توبه و بازگشت زیبا به سوی خود را برای ما گردآوری، ای بهترین کسی که به درگاهت دعا می شود و ای گرامی ترین کسی که به تو امید بسته می شود،
یَا کَفِیُّ یَا وَفِیُّ یَا مَنْ لُطْفُهُ خَفِیٌّ الْطُفْ لِی بِلُطْفِکَ وَ أَسْعِدْنِی بِعَفْوِکَ
ای کفایت کننده ای کامل عطاکننده ای کسی که لطف تو نهان است، به [حق] والیان امر و حافظان راز خود، بر من لطف کن و به گذشت خود مرا نیکبخت گردان
وَ أَیِّدْنِی بِنَصْرِکَ وَ لَا تُنْسِنِی کَرِیمَ ذِکْرِکَ بِوُلَاةِ أَمْرِکَ وَ حَفَظَةِ سِرِّکَ
و به یاری خود یاری ام ده و یاد گرامی ات را ازیاد من مبر
وَ احْفَظْنِی مِنْ شَوَائِبِ الدَّهْرِ إِلَی یَوْمِ الْحَشْرِ وَ النَّشْرِ
و مرا تا روزی که محشور و برانگیخته می گردم، از آلودگی های روزگار نگاه دار
وَ أَشْهِدْنِی أَوْلِیَاءَکَ عِنْدَ خُرُوجِ نَفْسِی وَ حُلُولِ رَمْسِی وَ انْقِطَاعِ عَمَلِی وَ انْقِضَاءِ أَجَلِی
و هنگام خارج شدن جان و وارد شدن نسینی به قبر و پایان عمل و به سر آمدن مدت عمرم، اولیای خود را به من بنمایان.
اللَّهُمَّ وَ اذْکُرْنِی عَلَی طُولِ الْبِلَی إِذَا حَلَلْتُ بَیْنَ أَطْبَاقِ الثَّرَی
خدایا، آن گاه که میان طبقه های زیر خاک وارد شدم
وَ نَسِیَنِی النَّاسُونَ مِنَ الْوَرَی وَ أَحْلِلْنِی دَارَ الْمُقَامَةِ وَ بَوِّئْنِی مَنْزِلَ الْکَرَامَةِ
و همگان مرا فراموش کردند و پوسیدم و نابود شدم، مرا یاد کن و در سرای بقا و پایندگی وارد کن و در منزل کرامت جای ده
وَ اجْعَلْنِی مِنْ مُرَافِقِی أَوْلِیَائِکَ وَ أَهْلِ اجْتِبَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ
و از همدمان دوستان خود و از کسانی که زیبنده ی انتخاب و گزینش تواند، بگردان
وَ بَارِکْ لِی فِی لِقَائِکَ وَ ارْزُقْنِی حُسْنَ الْعَمَلِ قَبْلَ حُلُولِ الْأَجَلِ بَرِیئاً مِنَ الزَّلَلِ وَ سُوءِ الحطل [الْخَطَلِ]
و ملاقات با خود را برای من مبارک گردان و پیش از سرآمد عمر، عمل نیک را روزی ام کن، در حالی که از لغزش ها و از سخنان پریشان و زشت به دور باشم.
اللَّهُمَّ وَ أَوْرِدْنِی حَوْضَ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ
خدایا، مرا در حوض پیامبرت حضرت محمد-درود خدا بر او-و خاندان او وارد کن
وَ اسْقِنِی مَشْرَباً رَوِیّاً سَائِغاً هَنِیئاً لَا أَظْمَأُ بَعْدَهُ وَ لَا أُخَلَّا وِرْدَهُ وَ لَا عَنْهُ أُذَادُ
و از شراب سیراب کننده، گوارا و دلچسب آن به من بنوشان، به گونه ای که بعد از آن دیگر تشنه نگردم و از آبشخور او دور و رانده نشوم
وَ اجْعَلْهُ لِی خَیْرَ زَادٍ وَ أَوْفَی مِیعَادٍ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ
و آن را بهترین توشه و کامل ترین وعده گاه من در روزی که همه ی حاضران به پا می خیزند، قرار ده.
اللَّهُمَّ وَ الْعَنْ جَبَابِرَةَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لِحُقُوقِ أَوْلِیَائِکَ الْمُسْتَأْثِرِینَ
خدایا! همه ی سرکشان از نسل های پیشین و متأخر را که بهحق دوستان برگزیده ی تو تجاوز نمودند، از رحمت خود دور کن.
اللَّهُمَّ وَ اقْصِمْ دَعَائِمَهُمْ وَ أَهْلِکْ أَشْیَاعَهُمْ وَ عَامِلَهُمْ [عَالِمَهُمْ] وَ عَجِّلْ مَهَالِکَهُمْ وَ اسْلُبْهُمْ مَمَالِکَهُمْ وَ ضَیِّقْ عَلَیْهِمْ مَسَالِکَهُمْ
خدایا، پایه های آنان را بشکن و پیروان و عاملان آنان را نابود کن و در هلاکت آنان شتاب کن و کشور آنان را از دستشان بگیر و راه هایشان را تنگ گردان
وَ الْعَنْ مَسَاهِمَهُمْ [مُسَاهِمَهُمْ] وَ مَشَارِکَهُمْ [مُشَارِکَهُمْ]
و مشارکت کنندگان و شرکای آنان را از رحمت خود دور کن.
اللَّهُمَّ وَ عَجِّلْ فَرَجَ أَوْلِیَائِکَ وَ ارْدُدْ عَلَیْهِمْ مَظَالِمَهُمْ وَ أَظْهِرْ بِالْحَقِّ قَائِمَهُمْ
خدایا، در گشایش کار دوستانت شتاب کن و تمام آنچه را که به ظلم از آنان گرفته اند، به آنان بازگردان و قائم آنان را به حق آشکار کن
وَ اجْعَلْهُ لِدِینِکَ مُنْتَصِراً وَ بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ مُؤْتَمِراً
و او را یاریگر دین و فرمانبر خود در نبرد با دشمنانت قرار ده.
اللَّهُمَّ احْفَظْهُ [احففه] بِمَلَائِکَةِ النَّصْرِ وَ بِمَا أَلْقَیْتَ إِلَیْهِ مِنَ الْأَمْرِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مُنْتَقِماً لَکَ حَتَّی تَرْضَی
خدایا، با گرد آوردن فرشتگان یاریگر در گرد او و نیز با امری که در شب قدر به دل او افکنده ای، به وسیله ی او انتقام خود را [از دشمنانت]بگیر تا این که خشنود گردی
وَ یَعُودَ دِینُکَ بِهِ وَ عَلَی یَدَیْهِ جَدِیداً غَضّاً وَ یُمَحِّصَ الْحَقَّ مَحْصاً وَ یَرْفَضَ الْبَاطِلَ رَفْضاً
و دین تو به وسیله ی او و به دست او، به صورت جدید و نو دوباره آشکار گردد و حق محض را [چنان که باید، از باطل]جدا کند و باطل را چنان که شاید، به دور براند.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَی آبَائِهِ وَ اجْعَلْنَا مِنْ صَحْبِهِ وَ أُسْرَتِهِ
خداوندا، بر او و بر تمام پدران او جمیع درود فرست و ما را از یاران و جزو خاندان او بگردان
وَ ابْعَثْنَا فِی کَرَّتِهِ حَتَّی نَکُونَ فِی زَمَانِهِ مِنْ أَعْوَانِهِ
و در زمان بازگشت و رجعت او ما را برانگیز تا در زمان او جزو یاران و یاوران او باشیم.
اللَّهُمَّ أَدْرِکْ بِنَا قِیَامَهُ وَ أَشْهِدْنَا أَیَّامَهُ وَ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ارْدُدْ إِلَیْنَا سَلَامَهُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ
خدایا، ما را به زمان قیام او نایل گردان و در روزهای [حکومت]او حاضر ساز [یا:به ما بنمایان]و بر او درود فرست و جواب سلام او را به ما برگردان. درود و رحمت و برکات خداوند بر او باد.(مصباح المتهجد، ص۶۶۹-۶۷۰)
مرحوم سید بن طاووس بعد از نقل این دعا می نویسد:
«پس از پایان این دعا، در مورد هر آنچه خداوند بر خاطرت جاری می سازد دعا کن». (اقبال الاعمال، ص ۶۲۰)
نظر شما